Mae'r sgwrs ynghylch cynhyrchu bwyd a'i effaith ar newid yn yr hinsawdd wedi ennill momentwm aruthrol. Gydag Uwchgynhadledd Systemau Bwyd y Cenhedloedd Unedig yn agosáu’n gyflym a’r DU yn cynnal uwchgynhadledd newid hinsawdd fawr nesaf y Cenhedloedd Unedig, COP26, yng Nglasgow ym mis Tachwedd, mae’r amgylchedd wedi dychwelyd yn gyflym i fod yn un o’r prif heriau sy’n ein hwynebu.
Gan fynd i'r afael â materion yn ymwneud â newid yn yr hinsawdd a chynhyrchu bwyd, cynhaliodd Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) weminar yn y Sioe Frenhinol Cymru rithwir i archwilio sut y gall, ac y mae cynhyrchu bwyd a gofalu am yr amgylchedd yn mynd law yn llaw, gan osod ffermwyr mewn sefyllfa gadarn i gyflawni nodau datblygu cynaliadwy.
Clywodd y digwyddiad, a gadeiriwyd gan Ddirprwy Lywydd UAC, Ian Rickman, gan Bennaeth Polisi UAC Dr Nick Fenwick; Laura Ryan o'r Gynghrair Cig Byd-eang; Rheolwr Datblygu’r Diwydiant a Chydberthynas Hybu Cig Cymru, John Richards; Prif Weithredwr Dairy UK, Dr Judith Bryans a ffermwyr bîff a defaid o Eryri a Llywydd UAC Glyn Roberts a'i ferch Beca Glyn.
Wrth agor y weminar, dywedodd Dirprwy Lywydd UAC, Ian Rickman: “Ers blynyddoedd mae’r diwydiant ffermio a’n cynnyrch cig coch a llaeth wedi dod o dan y lach o bob cyfeiriad posibl. Fodd bynnag, mae'r naratif a wthiwyd gan y lobi gwrth-dda byw wedi bod yn gyson ac yn ennill momentwm. Mae'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau ar bob lefel o'r llywodraeth, o Lywodraeth Cymru hyd at y Cenhedloedd Unedig, yn gwrando. Ac felly hefyd ein defnyddwyr.”
Wrth gyflwyno’r cefndir ar gyfer Cymru, dywedodd Pennaeth Polisi UAC, Dr Nick Fenwick wrth y gynulleidfa: “Mae'n werth nodi pa mor unigryw yw Cymru o ran goruchafiaeth tir ardal llai ffafriol a chyn lleied o'n tir sy'n cael ei ddefnyddio ar gyfer cnydau âr, oherwydd ansawdd ein tir a’r hyn sydd wedi gwneud synnwyr yn economaidd.”
Amlygodd Dr Fenwick newidiadau sylweddol yn nifer y da byw, gyda nifer y defaid wedi codi o oddeutu 4 miliwn yng nghanol yr 20fed Ganrif i oddeutu 12 miliwn ar ddiwedd y 1990au, cyn cwympo yn ôl i'r lefel bresennol o oddeutu 10 miliwn.
Roedd nifer gwartheg Cymru wedi gostwng o oddeutu 1.6 miliwn yng nghanol y 1970au i oddeutu 1.1 miliwn heddiw, tra bod nifer y moch wedi gostwng yn ddramatig o tua 300,000 yn y 1960au i ddim ond ychydig ddegau o filoedd heddiw.
“Bu’r naratif ers degawdau bod y cynnydd yn nifer y defaid wedi digwydd mewn rhanbarthau mynyddig ac roedd hynny’n wir mewn rhai ardaloedd ar rai adegau. Ond os edrychwch ar y ffigurau, symleiddio gros o'r hyn sydd wedi digwydd ydyw mewn gwirionedd.
Mewn ardaloedd helaeth o Gymru, mae nifer y defaid yn yr ucheldiroedd bellach yn llawer is nag yr oeddent tua 100 mlynedd yn ôl, er enghraifft yn ystâd Cwm Elan neu ar Bumlumon,” meddai Dr Fenwick.
Amlygodd fod gostyngiad mawr yn yr arwynebedd o dir Cymru a ddefnyddiwyd i dyfu cnydau âr yn ystod y 150 mlynedd diwethaf, gyda data yn dangos cynnydd sylweddol yn nifer y da byw mewn rhanbarthau sydd ddim yn fynyddig yng Nghymru wrth i dir âr gael ei newid i dyfu porfa.
Er enghraifft, rhwng 1867 a 2017 gostyngodd yr ardal yng Nghymru lle tyfwyd cnydau o oddeutu 300,000 hectar i ddim ond 93,000 hectar - gostyngiad o ddwy ran o dair.
“Fodd bynnag, rydym hefyd wedi gweld cynnydd mawr mewn coetir yng Nghymru. Ers 1905, mae arwynebedd coetir Cymru wedi cynyddu tua 250%. Fodd bynnag, mae’r cynnydd hwnnw wedi bod yn ddwys mewn rhai ardaloedd, gydag effeithiau amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd dinistriol,” dywedodd wrth y gynulleidfa.
Heddiw mae nifer o gynigion gwahanol wedi cael eu cyflwyno gan bleidiau gwleidyddol i gynyddu coetir yng Nghymru. Mae Plaid Cymru eisiau gweld cyfanswm arwynebedd y coetir yn cynyddu i dros 600,000 hectar erbyn 2050, Llafur Cymru i bron i 500,000 hectar a hoffai'r blaid Geidwadol weld coetiroedd yn ymestyn i oddeutu 450,000 hectar yn seiliedig ar ddwysedd plannu coed nodweddiadol.
"Mae’r pwysau hwnnw wrth gwrs yn dod yn bennaf o’r sgwrs ynghylch newid yn yr hinsawdd. Rydym wrth gwrs yn cytuno â mesurau i liniaru newid yn yr hinsawdd, y cwestiwn yw sut rydych chi'n gwneud hynny. Rhaid i ni fel diwydiant fod yn realistig a sicrhau bod y goeden iawn yn y lle iawn,” meddai.
Ychwanegodd Dr Fenwick bod y dyheadau hyn hefyd yn ychwanegu at y pwysau ar niferoedd da byw pan ystyriwn blannu coed preifat a masnachu carbon, ochr yn ochr â phwysau amgylcheddol camsyniol megis annog dadstocio parhaus o ardaloedd yr ucheldir wrth wybod bod tanbori’n broblem fawr. Ymhlith yr heriau pellach mae cytundebau masnach, a gynigiwyd neu y cytunwyd arnynt, gydag Awstralia, Seland Newydd a Chanada, colli cefnogaeth fferm uniongyrchol a'r cynllun nwyddau cyhoeddus sy'n canolbwyntio'n amgylcheddol yn unig. Mae rheoleiddio cynyddol fel dynodiad NVZ Cymru gyfan ynghyd â phwysau domestig i dyfu cnydau âr a garddwriaethol ac mae'r ymgyrchoedd gwrth-gig yn seiliedig ar nifer o honiadau a thargedau cenedlaethol a rhyngwladol yn ychwanegu at yr heriau sy'n ein hwynebu.
Fodd bynnag, nid dim ond uchelgeisiau dadstocio a phlannu coed sy'n achosi problemau i'r sector amaethyddol. “Mae gennym ni ddiwydiant cig byd-eang bratiog. Rydyn ni i gyd eisiau cynrychioli ein ffermwyr a'n tyfwyr ond er ein bod ni wedi bod yn brysur yn gwneud hynny, mae'r lobi gwrth-gig wedi cael ei chydlynu'n dda iawn.” meddai Laura Ryan o’r Gynghrair Cig Byd-eang.
Heb os, mae lle i wahaniaethiad a rheolau gwlad tarddiad, ychwanegodd Laura Ryan, ond mae defnyddwyr yn ddryslyd ac nid ydyn nhw o reidrwydd yn deall y gwahaniaethu hwnnw.
“Mae gennym Lywodraeth sydd â ffocws trefol yn y DU, rydym yn gweld hynny yn y wasg yn rheolaidd. Mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n dod at ein gilydd gyda llywodraethau eraill ledled y byd sy'n canolbwyntio mwy ar gynhyrchu da byw. Mae angen i ni weithio gyda'n gilydd, cael y llinell sylfaen honno o'r un negeseuon ac arddangos y sector cig, gan ddangos bod bwyta cig yn beth da a phwysig i'w wneud,” ychwanegodd.
Yn helpu’r sector cig coch yng Nghymru i fynd i’r afael â’r heriau cynaliadwyedd mae Hybu Cig Cymru (HCC), a lansiodd yr adroddiad ‘Y Ffordd Gymreig’ y llynedd. Dywedodd Rheolwr Datblygu’r Diwydiant a Chydberthynas HCC, John Richards: “Rydyn ni'n cael ein dal yn y trap hwn pan fydd pobl yn dechrau siarad am gynaliadwyedd, maent yn dechrau siarad am nwyon tŷ gwydr ar unwaith. Mae cynaliadwyedd yn llawer mwy na hynny. Dylai cynaliadwyedd amaethyddol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, fod yn gysylltiedig â chynaliadwyedd economaidd. Os nad yw busnes fferm yn gynaliadwy, nid yw'n broffidiol. Mae angen iddo fod yn broffidiol os yw'n mynd i fod yn gynaliadwy.
“Mae yna hefyd bwysigrwydd diwylliannol o amaethyddiaeth - yr iaith, y cymunedau. Mae unrhyw gymuned wledig yn ffynnu pan mae yna sector cig coch ac amaethyddol bywiog. Mae perygl y bydd canolbwyntio ar un elfen yn unig yn arwain at ganlyniadau annisgwyl.”
Ychwanegodd fod yr hinsawdd yn her i bob diwydiant, gan gynnwys amaethyddiaeth.
“Nid oes ateb syml, dim ond cyfres o newidiadau a gwelliannau cynyddol. Mae'n bwysig edrych am gamau gweithredu newydd ac arloesol i gefnogi'r diwydiant i liniaru ei allyriadau cyffredinol. Dylai Cymru flaenoriaethu mesurau effeithlonrwydd sy'n lleihau allyriadau wrth gynnal cynhyrchiad. Gall diwydiant cig oen ac eidion cynaliadwy yng Nghymru gael buddion cadarnhaol o ran iechyd a bioamrywiaeth y pridd,” meddai John Richards.
Mae'r diwydiant llaeth hefyd wedi bod yn gwneud gwelliannau sylweddol yn ei ymdrech i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a darparu bwyd cynaliadwy, maethlon. Dywedodd Prif Weithredwr Dairy UK, Dr Judith Bryans: “Heb amheuaeth, mae cynaliadwyedd yn ei holl agweddau, amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd yn brif flaenoriaethau i lunwyr polisi, diwydiannau a dinasyddion byd-eang.
“Mae'r sector llaeth byd-eang wedi bod yn weithgar iawn yn y gwaith paratoi ar gyfer Uwchgynhadledd Systemau Bwyd y Cenhedloedd Unedig a hefyd y gwaith sydd wedi'i wneud yn y cyfnod yn arwain at COP26. Ein nod fu cyflwyno'r stori laeth i addysgu a dangos beth yw ein rôl mewn dyfodol cynaliadwy."
Dywedodd Dr Bryans wrth y gynulleidfa fod y diwydiant llaeth yn gymuned biliwn cryf. Y tu hwnt i hynny, meddai, mae ein ffermwyr llaeth yn gofalu am oddeutu 360 miliwn o wartheg ac 20% o dir amaethyddol y byd.
“Ni ellid defnyddio llawer o’r tir hwnnw i dyfu bwyd i’w fwyta gan bobl. Ond gall ein gwartheg godro fwyta ar y tir hwnnw a gallant drawsnewid pethau na ellir eu bwyta gan bobl yn gynhyrchion maethlon iawn fel llaeth. Yn ogystal, mae ein cynnyrch llaeth ymhlith y pum nwydd amaethyddol a fasnachir orau yn ôl gwerth a chyfaint, gan fod o fudd i economïau cenedlaethol a lleol,” meddai.
Clywodd y gynulleidfa ymhellach fod dros 600 miliwn o bobl yn byw ar ffermydd llaeth yn fyd-eang, gan helpu i gefnogi economïau gwledig ac mewn byd lle mae angen llawer o waith o hyd ar gydraddoldeb rhywiol, menywod sy'n arwain 37 miliwn o ffermydd llaeth ledled y byd.
“Mae'r sector llaeth yn bwysig iawn i helpu'r byd i gyflawni'r nodau datblygu cynaliadwy hynny. Rydym yn rhan hanfodol o'r ateb. Y cwestiwn allweddol i bob un ohonom yw hyn; pan fydd Llywodraeth y DU yn mynd i Uwchgynhadledd Systemau Bwyd y Cenhedloedd Unedig a COP26 ac yn gwneud ymrwymiadau ar ran pedair gwlad y DU i'r amgylchedd ac i holl bileri cynaliadwyedd, a fyddant yn cydnabod buddion llaeth a'r stori laeth?”
Un o'r heriau i'r sector llaeth, ychwanegodd, yw nad yw llunwyr polisi a defnyddwyr yn aml yn gweld y da y mae llaeth yn ei wneud i'r amgylchedd a chynaliadwyedd, oherwydd eu bod wedi'u hamgylchynu gan y cyfryngau sy’n taflu camsyniadau.
“Mae p'un a yw rhai o'r camdybiaethau hynny'n gamdybiaethau dilys neu a yw peth ohono'n anwiredd bwriadol yn fater o ddadl. Ond mae'r effaith yr un peth. Nid oes unrhyw fwyd yn cael ei gynhyrchu nad yw'n cael effaith amgylcheddol ond mae'n rhaid i chi gydbwyso effeithiau o'r fath a phwyso gwahanol bileri cynaliadwyedd.
“Rydyn ni'n rhan o'r ateb cynaliadwy. Gallwn fod yn rhan o systemau bwyd cynaliadwy'r dyfodol ac mae'n hynod bwysig bod ein llunwyr polisi yn gwybod ein bod ni yno fel sector. Rydyn ni yno ar gyfer pobl iach ac rydyn ni yno am blaned iach. Rydyn ni'n bartneriaid wrth ddarparu hynny i bawb,” ychwanegodd.
Yn cloi’r weminar ac yn amlinellu'r gwaith sy'n cael ei wneud ar eu fferm gartref, Dylasau Uchaf, roedd Llywydd UAC Glyn Roberts a'i ferch Beca Glyn. Maent wedi bod yn gweithio gyda Phrifysgol
Bangor a HCC ar archwiliad carbon i sefydlu lle mae'r busnes yn gwneud yn dda a lle mae lle i wella o ran lleihau allyriadau carbon. Dywedodd Glyn Roberts: “Rydyn ni wedi cael archwiliad carbon yma ar y fferm ac wrth ystyried rhai o’r canlyniadau roedd yn rhaid i ni edrych ar sut a ble y gallwn wella’r ffordd rydyn ni’n ffermio.
“Mae canlyniadau’r archwiliad yn dangos bod y gwartheg yn well na’r cyfartaledd yn eu hôl troed carbon ar gyfer y math hwn o fferm ac mae’r defaid yn perfformio tua’r cyfartaledd. Mae'n gwneud synnwyr ein bod ni'n well na'r cyfartaledd gyda'r gwartheg oherwydd yn y pum mlynedd diwethaf rydyn ni wedi newid brîd a natur y gwartheg rydyn ni'n eu cadw yma.”
Mae'r cyfrifoldeb o gyflawni arferion gwell, cynhyrchu bwyd cynaliadwy a gofalu am yr amgylchedd, meddai Beca, yn aros gyda'r ffermwr. “Mae gan bob fferm gyfrifoldeb i wybod eu hôl troed carbon ac yna gweithio i’w leihau. Rydyn ni wedi gweld ein hôl troed carbon, ac felly’n gwybod beth sy'n iawn a beth sydd angen i ni weithio arno i wella ein hôl troed carbon. Mae gennym lawer mwy o bethau cadarnhaol yn y diwydiant amaethyddol nag sydd o bethau negyddol. Ond mae angen i ni newid, a bydd angen i lawer o ffermydd newid i fod yn fwy effeithlon o ran ffermio da byw a defnyddio porfa.
I gloi, ychwanegodd: “Fel ffermwyr nid ydym yn fygythiad o ran cynhesu byd-eang. Ni yw'r ateb. Gadewch inni weithio gyda'n gilydd gyda'r llywodraeth, rhanddeiliaid a'r cyhoedd i gyrraedd nodau cydfuddiannol o leihau cynhesu byd-eang ar gyfer dyfodol gwell, glanach ac iachach."