Wrth i ddigwyddiad mawr yn y calendr amaethyddol adael bwlch ar gymdeithasu yr wythnos yma (wythnos Y Sioe Fawr), bydd un sefydliad cryfder meddwl, dan arweiniad gwirfoddolwyr, yn cyflwyno digwyddiad ar-lein gyda dau bersonoliaeth chwaraeon eithafol byd enwog i ysbrydoli'r gymuned wledig.

Bydd y gŵr sy’n dal teitl Cneifiwr Peiriant Gorau’r Byd, Richard Jones o Glyndyfrdwy a'r rhedwraig antur eithafol a chyflwynydd teledu, Lowri Morgan yn ymuno â'r darlledwr profiadol Nic Parry yn Stad y Rhug i rannu'r dygnwch, y dyfalbarhad a'r nerth meddyliol sydd eu hangen arnynt i gyflawni'r heriau corfforol yma.

Mae'r digwyddiad Cymraeg ar-lein, sy'n dechrau am 8pm, nos Fercher yma, 21 Gorffennaf yn cael ei drefnu gan Nerth Dy Ben*, sefydliad gaiff ei redeg gan wirfoddolwyr sy'n ceisio rhoi llwyfan i unigolion rannu profiadau cadarnhaol, yn y Gymraeg, am fyw a gweithio yng nghefn gwlad Cymru.

Gyda thristwch y bu i Undeb Amaethwyr Cymru glywed am farwolaeth yr Arglwydd Elystan Morgan.  Bu cyfraniad Elystan Morgan yn sylweddol a hynny yng nghyd-destun Cymru, y Gymraeg, Amaethyddiaeth ac wrth gwrs, Sir Aberteifi.  Rydym fel swyddogion ac aelodau’r Undeb yn falch o’r cyfle hwn i dalu teyrnged i un o gymeriadau mawr y byd gwleidyddol yng Nghymru dros yr hanner canrif ddiwethaf.

Yn naturiol, fe allem nodi ei yrfa Seneddol, boed fel Aelod Seneddol dros Sir Aberteifi rhwng 1966 ac 1974 a’i wasanaeth yn Nhŷ’r Arglwyddi dros gyfnod o bron i ddeugain mlynedd rhwng 1981 a 2020. Gallem hefyd sôn am ei waith diflino’n arwain ymgyrch ddatganoli 1979 a’r cyfraniad mawr a wnaethpwyd ganddo’n dawel effeithiol wrth gyfrannu at gryfhau’r setliad datganoli a ddaeth yn dilyn y bleidlais yn 1997.  Yn ogystal, gallem drafod ei yrfa ddisglair ym myd y gyfraith a’i gyfnod maith yn Farnwr uchel iawn ei barch.  Fel Undeb yr ydym yn falch o nodi ei gyfraniad diffuant i Gymru a chefn gwlad ynghyd â’r ymroddiad fu ganddo gydol ei oes i’r Gymraeg.

Fel gwleidydd yr oedd gan Elystan Morgan ddealltwriaeth a chydymdeimlad cynhenid tuag at ofynion byd amaeth a Chymru wledig, a oedd yn rhan bwysig o’i waith fel Aelod Seneddol dros ei sir enedigol.  Rhoddodd ymrwymiad cyffelyb yn ei gyfnod yn Nhŷ’r Arglwyddi lle’r oedd yn fodlon amddiffyn buddiannau cefn gwlad a Chymru’n gyson.  Bu’n bresennol droeon yn y cinio blynyddol a arferai gael ei gynnal gan yr Undeb yn Nhŷ’r Arglwyddi ac yn y digwyddiadau a gâi eu cynnal yn y Senedd i nodi wythnos brecwast fferm yr Undeb.  Roedd y digwyddiadau hyn yn fodd o ddathlu hynodrwydd cynnyrch cefn gwlad Cymru tra hefyd yn creu ymwybyddiaeth o ofynion byd amaeth ymysg gwleidyddion.  Roedd presenoldeb Elystan Morgan yn sicrhau bod negeseuon yr Undeb yn cael gwrandawiad a lladmerydd cadarn ar y meinciau coch. 

Bydd y sylw’n cael ei roi ar ddiogelwch ar ffermydd a sut y gall ffermwyr amddiffyn eu hunain a'u busnes mewn gweminar, a gynhelir gan Wasanaethau Yswiriant FUW Ltd yn y Sioe Frenhinol Cymru rithwir. Mae'r digwyddiad, sydd yn agored i bawb, yn cael ei gynnal ddydd Mercher 21 Gorffennaf am 10yb trwy Zoom a bydd yn cael ei gynnal ar wefan digwyddiad Sioe Frenhinol Cymru.

Ymhlith y prif siaradwyr ar y diwrnod mae Tony Succamore, Cyfarwyddwr Gwerthu a Gweithrediadau, Gwasanaethau Yswiriant FUW Ltd; Georgina Davis, Rheolwr Datblygu Busnes (Canolbarth Lloegr), British Engineering Services; cynrychiolydd Yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch Christopher Maher ac arbenigwr a hyfforddwr diogelwch fferm, Brian Rees. Yn cadeirio'r weminar mae Dirprwy Lywydd UAC ac aelod o fwrdd Gwasanaethau Yswiriant FUW Ltd. Ian Rickman.

Mae ffermwyr o Feirionnydd wedi codi pryderon difrifol y diwydiant gydag Aelod o’r Senedd, Ken Skates, mewn ymweliad fferm ddiweddar â Chadeirydd cangen Sir Feirionnydd o Undeb Amaethwyr Cymru, Edwin Jones a swyddogion yr Undeb.

Roedd y digwyddiad, a gynhaliwyd gan Mr Jones a'i wraig Eirian, yn Nhŷ Mawr, Carrog, Corwen, Sir Ddinbych, yn gyfle i weld y fferm, sy'n ymestyn o lannau’r afon Dyfrdwy i oddeutu 1500 troedfedd uwchben lefel y môr, ac er mwyn i aelodau dynnu sylw a thrafod materion yn ymwneud â newid yn yr hinsawdd, polisïau fferm y dyfodol a'r rheoliadau llygredd dŵr amaethyddol.

Mae'r fferm deuluol nodweddiadol, sy'n ymestyn i 149 hectar, ac yn fryniau ac ucheldir yn bennaf, yn gartref i 730 o ddefaid Mynydd Cymreig a 190 o ddefaid blwydd.

Etholwyd Edwin Jones yn Gadeirydd Cangen UAC Meirionnydd ym mis Mehefin 2021 ac mae'n gyn Brifathro Cynorthwyol yn Ysgol Maes Garmon, Yr Wyddgrug. Mae ei wraig Eirian hefyd yn gyn Bennaeth Cymraeg a Drama yn yr ysgol. Mae Edwin ac Eirian wedi ffermio Tŷ Mawr ers 2002, gydag Eirian wedi cael ei magu ar y fferm. Ymddeolodd y ddau o'u swyddi dysgu yn 2012.

Taith fer o Ddolgellau, Meirionnydd, ychydig oddi ar y briffordd y mae fferm Cae Coch, Rhydymain, cartref y cyflwynydd teledu adnabyddus a'r hyrwyddwr ffermio Alun Edwards. Wrth yrru i fyny trac fferm fer, mae'n amhosibl peidio â sylwi pa mor wyrdd yw hi yma.

Mae’r bryniau cyfagos yn amlwg, gyda choed yn amgylchynu’r caeau bach gwasgaredig, nid oes yr un ohonynt yn fwy na 5 erw. Nid yw'r caeau yma yn sgwâr ac mae yna glytwaith ohonynt. Mae yna ychydig o anifeiliaid wedi'u gwasgaru arnynt - gwartheg Duon Cymreig a'u lloi yn gorffwys, yn cnoi cil; mae ychydig o ddefaid i'w gweld ar gribau'r mynydd.

Mae'n amlwg bod y tir hwn yn derbyn gofal gan rywun. Mae yna gaeau gwair gyda blodau ynddynt, blodau menyn a llygad y dydd. Nid yw'r tir yn cael ei wthio yma ac mae yna ddail tafol, ysgall a dant y llew. Mae gan y caeau wrychoedd a waliau cerrig fel ffiniau, ac maent wedi bod yma ers yr oesoedd canol.

Wrth symud i fyny trwy'r tir, mae'n serth ac yn wynebu'r gogledd, llwyni neu dir ffridd fel y'i gelwir yma ac yna tir heb ei wella sy'n cynnwys eithin. Mae yna rug porffor ar y fflat cribog ac yna byddwch chi'n cyrraedd y mynydd gwyn - lle byddwch chi'n dod o hyd i hesg a'r defaid yn pori yn yr haf.

Lle bynnag rydych chi'n edrych mae'n teimlo fel cyfuniad o dir gwyllt a thir wedi'i reoli.

Mae Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) yn edrych ymlaen at wythnos Sioe Frenhinol Cymru rithwir brysur ac yn cynnal amrywiaeth o weminarau yn trafod tai gwledig, newid yn yr hinsawdd, iechyd meddwl a dyfodol cysylltedd digidol i Gymru. 

Wrth siarad cyn y digwyddiad, dywedodd Llywydd UAC, Glyn Roberts: “Fel llawer o rai eraill, roeddem wedi gobeithio gallu bod ar faes y sioe yn bersonol eleni. Mae Sioe Frenhinol Cymru yn parhau i fod yn uchafbwynt ein calendr ffermio, ac er na allwn gwrdd wyneb yn wyneb, rydym yn gyffrous i drafod rhai o'r materion mwyaf allweddol sy'n wynebu ein diwydiant yn rhithwir unwaith eto. Rwy'n gobeithio y bydd llawer ohonoch chi'n gallu ymuno â ni ar gyfer y digwyddiadau hyn." 

Yn ogystal â'r gweminarau, mae'r Undeb hefyd yn lansio teclyn lobïo trwy ei gwefan, a fydd yn caniatáu i aelodau a'r cyhoedd ysgrifennu at eu cynrychiolwyr etholedig i dynnu sylw at eu pryderon dybryd ynglŷn â'r Cytundeb Fasnach Rydd ag Awstralia. 

Mynd i'r afael â'r Argyfwng Tai Gwledig 

Ysgrifennodd UAC at Lywodraeth Cymru ddeuddeg mis yn ôl yn galw am weithredu i atal cynnydd anochel yn y pwysau ar dai gwledig o ganlyniad i'r pandemig coronafirws, ac ers hynny mae'r mater wedi dod yn realiti ac wedi cyrraedd y penawdau cenedlaethol. 

Mae’n rhaid i natur, cadwraeth a chynhyrchu bwyd fynd law yn llaw, yn ôl Carwyn Jones, ffermwr bîff a defaid o Sir Drefaldwyn. Mae'n ffermio yn Nhŷ Mawr, Dolanog yn Nyffryn Efyrnwy tua 14 milltir o'r Trallwng a 6 milltir o lyn Efyrnwy. Mae'r fferm bîff a defaid 160 erw wedi bod yn y teulu ers cenedlaethau lawer, gyda Carwyn yn cymryd rheolaeth lawn o'r daliad oddi wrth ei ewythr yn 2002.

Wrth ddisgrifio’r tir dywed: “Mae’r rhan fwyaf o’r tir yma yn eithaf serth. Nid oes llawer o bridd, tua 2 fodfedd o bridd a 2 filltir o graig. Felly mae'n rhaid i mi reoli hynny'n ofalus. Mae gennym lawer o goetir o amgylch y fferm ac rwyf hefyd yn edrych ar ôl oddeutu 30 erw o'n coetir ein hunain ar y fferm. Mae cymaint o amrywiaeth o rywogaethau adar a bywyd gwyllt o gwmpas ac rwy’n credu’n gryf bod hynny’n bodoli oherwydd sut mae’r tir hwn yn cael ei reoli.”

Yn blygwr gwrych penigamp, mae Carwyn wedi sefydlu dros filltir o wrychoedd wrth ochr y fferm ar bob ochr i'r trac ac wedi plannu dros 600 o blanhigion gwrychoedd newydd yn ddiweddar. “Ar y cyfan, rydw i'n edrych ar ôl tua 4 milltir o wrychoedd ar dir y fferm. Rwyf bob amser wedi bod yn ffan o wrychoedd a choed. I mi, rwy'n gwneud yr hyn rwy'n ei wneud o ran natur a gwaith cadwraeth am y cariad o'i wneud. Rwy'n dwlu ar wrychoedd a'r buddion a ddaw yn eu sgil i'r tir a bywyd gwyllt."

Mae Dylasau Uchaf yn fferm denant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac yn gartref i’r teulu Roberts.  Mae Glyn a’i ferch Beca’n cadw llygad barcud ar y tir a’r da byw yma yng Nghwm Eidda, sy’n cuddio rhwng uwch Conwy a Machno.  Mae’r fferm ddefaid a bîff tua 4 milltir o Fetws y Coed a 3 milltir o Ysbyty Ifan.

Mae llawer wedi newid i fyny yma yn ystod y pum mlynedd diwethaf, meddai Glyn Roberts, sy'n cymryd ei gyfrifoldeb o gynhyrchu bwyd a gofalu am y tir o ddifrif.  Gan weithio gyda Phrifysgol Bangor a Hybu Cig Cymru (HCC), cynhaliwyd archwiliad carbon ar y fferm, yn tynnu sylw at y pethau mae’r busnes yn eu gwneud yn dda a’r pethau sydd angen eu gwella er mwyn lleihau allyriadau carbon.

Gan ddefnyddio canlyniad yr archwiliad carbon, mae'r teulu'n gobeithio bod mewn gwell sefyllfa i dynnu sylw at feysydd o welliannau a gostwng eu hôl troed carbon trwy gynyddu effeithlonrwydd, gostwng cost porthiant a chynyddu cyfradd twf, llai o ddyddiau torri, lleihau baich afiechyd, lleihau'r defnydd o wrtaith trwy wybod anghenion y fferm a hefyd defnyddio llai o danwydd, i gyd yn bethau sy'n cael eu hystyried yn awr.

Mae teulu ffermio o Ogledd Cymru yn arwain y ffordd wrth edrych ar ôl yr amgylchedd a chynhyrchu bwyd, ar ôl ymgymryd â gwaith adfer helaeth o fawndir ar eu fferm yn ddiweddar ar y cyd ag Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri a Phrosiect Cynllun Rheoli Cynaliadwy (CRhC) Mawndiroedd Cymru i ddatblygu'r prosiect Cod Mawndir cyntaf yng Nghymru.

Mae'r teulu Roberts, sydd wedi ffermio yn Fferm Pennant, Llanymawddwy ers sawl cenhedlaeth, yn cadw gwartheg bîff a defaid, defaid mynydd yn bennaf a rhai croesfridiau. Maent hefyd yn cadw buches sugno fach a defaid croesfrid ar dir isel ac mae'r teulu wedi arallgyfeirio i lety gwyliau. Mae yna ymdeimlad cryf o gyfrifoldeb o ran edrych ar ôl yr amgylchedd a chreu cynefinoedd bioamrywiol, yn ogystal â chynhyrchu bwyd.

Wrth wireddu eu huchelgeisiau amgylcheddol, aeth aelodau Undeb Amaethwyr Cymru, Lisa a Sion Roberts, ati i wneud gwaith adfer i ail-broffilio a chau torlannau mawn a rhigolau ar draws safle Bwlch y Groes, a contractwyr mawndir profiadol fu’n gyfrifol am y gwaith ar ddiwedd 2020 a dechrau 2021.

Mae aelodau Undeb Amaethwyr Cymru o Ynys Môn wedi amlinellu eu pryderon a’u gwrthwynebiadau i’r cytundeb masnach rydd gydag Awstralia mewn cyfarfod gyda’u AS lleol Virginia Crosbie a Gweinidog Polisi Masnach y DU, Greg Hands.

Wrth siarad ar ôl y cyfarfod dywedodd Swyddog Gweithredol Sir UAC Ynys Môn, Alaw Jones: “Gwnaethom yn glir iawn yn ein cyfarfod â Virginia Crosbie a Greg Hands bod cytundebau masnach yn rhwymo Llywodraethau'r DU presennol a rhai’r dyfodol, ac felly bod angen amser ac ystyriaeth drylwyr ohonynt.

“Ni ddylid eu rhuthro o dan unrhyw amgylchiadau, ond dyna sy’n digwydd yma, ac ar ben hynny ni fydd Senedd y DU yn gallu archwilio na chael y gair diwethaf ar gytundeb yn y ffordd y mae cenhedloedd democrataidd eraill yn ei wneud.”

Dywedodd Ms Jones fod UAC felly wedi gofyn iddynt wneud popeth o fewn eu gallu i wrthwynebu cytundeb masnach o'r fath a sicrhau bod yna archwiliad manwl yn digwydd.

Mae aelodau Undeb Amaethwyr Cymru o Sir Gaernarfon a Sir Ddinbych wedi amlinellu eu pryderon a’u gwrthwynebiadau i’r cytundeb masnach rydd gydag Awstralia mewn cyfarfod diweddar ag AS Aberconwy, Robin Millar.

Wrth siarad ar ôl y cyfarfod, a gynhaliwyd gan Lywydd UAC Glyn Roberts ar ei fferm, Dylasau Uchaf, ger Betws y Coed, dywedodd Dafydd Gwyndaf, Aelod o Bwyllgor Gweithredol UAC Sir Gaernarfon: “Gwnaethom yn glir iawn yn ein cyfarfod â Robin Millar AS bod cytundebau masnach yn rhwymo Llywodraethau'r DU presennol a rhai’r dyfodol, ac felly bod angen amser ac ystyriaeth drylwyr ohonynt.

“Ni ddylid eu rhuthro o dan unrhyw amgylchiadau, ond dyna sy’n digwydd yma, ac ar ben hynny ni fydd Senedd y DU yn gallu archwilio na chael y gair diwethaf ar gytundeb yn y ffordd y mae cenhedloedd democrataidd eraill yn ei wneud.”

Dywedodd Mr Gwyndaf fod UAC felly wedi gofyn iddo wneud popeth o fewn ei allu i wrthwynebu cytundeb masnach o'r fath a sicrhau bod yna archwiliad manwl yn digwydd.

“Mae’r problemau eithafol rydyn ni’n eu gweld yng Ngogledd Iwerddon oherwydd y protocol yn dangos beth sy’n digwydd pan nad yw gwleidyddion yn gwrando ar rybuddion clir ac yn rhuthro pethau drwodd er mwyn cwrdd ag amserlen hunanosodedig, ond dyna’n union beth sy’n digwydd o ran cytundeb Awstralia.

Mae adnabod eich ffermwr, gallu gofyn cwestiynau am eu cynnyrch a sut maent yn edrych ar ôl y tir o'r pwys mwyaf i un teulu ffermio llaeth o Geredigion. Y drydedd genhedlaeth i ffermio yn Pantfeillionen, Horeb, Llandysul, Ceredigion, yw Lyn a Lowri Thomas. Mae Lyn wedi bod yn ffermio ers pan oedd yn 16 mlwydd oed ac yn dathlu ychydig dros 32 mlynedd yn y diwydiant eleni. Mae'r teulu'n edrych ar ôl 170 erw ac yn rhentu 100 erw arall, gyda'r tir i lawr i borfa. Mae'r bryniau gwyrdd yn gartref i 70 o fuchod godro, ychydig o wartheg sugno a lloi sy'n cael eu gwerthu fel gwartheg stôr.

Mae ffermio, meddai'r cwpwl, wedi newid cryn dipyn yn ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf ac mae'r diwydiant wedi symud gyda'r oes. Y ffordd ymlaen i'r teulu yw cynnal ethos ar raddfa fach y fferm deuluol a chysylltu ar lefel bersonol â'u cwsmeriaid sy'n prynu llaeth amrwd yn uniongyrchol o'r fferm.

Wrth ddisgrifio eu system ffermio, dywedodd Lyn: “Rydyn ni'n gwneud silwair ein hunain ac mae popeth yn cael ei wneud yn fewnol. Nid ydym yn defnyddio llawer o wrtaith, ychydig ie, ond ni allwn ddefnyddio gormod oherwydd natur y tir. Rydyn ni'n ffermio ar graig felly mae hynny'n golygu bod angen i ni fod yn ofalus, fel arall byddai ein porfa yn llosgi ar y llethrau sy'n wynebu'r de. 

“Nid oes llawer o uwchbridd yma felly mae’n rhaid i ni ddefnyddio rhywfaint o wrtaith i gadw’r borfa i dyfu, ond fel arfer ni ddefnyddir mwy na bag yr erw ar gyfer silwair gyda rhywfaint o slyri. Nid ydym yn mynd dros ben llestri gyda slyri. Mae slyri wedi'i gyfyngu i tua 1700-2000 galwyn yr erw.”

Wedi'i leoli yn nyffryn Gwili, ar gyrion Llanpumsaint, Sir Gaerfyrddin, mae Clyttie Cochion. Mae'r fferm organig 150 erw yn gartref i Phil Jones a 350 o ddefaid. Yn Ddarlithydd rhan amser yng Nghelli Aur, mae addysgu’r genhedlaeth nesaf yn golygu llawer i Phil - nid yn unig y rhai y mae’n eu dysgu yn y coleg ond defnyddwyr y dyfodol sydd â llawer o bryderon ynghylch sut mae bwyd yn cael ei gynhyrchu.

Wrth gerdded ar draws ei gaeau, dywedodd Phil: “Mae llawer o gamdybiaethau’n parhau ynghylch yr effaith y mae ffermio yn ei gael ar yr amgylchedd ac yn aml mae pobl yn ddryslyd ynghylch arddulliau ffermio mewn rhannau eraill o’r byd ac yma gartref. Nid yw'n wir yn gyffredinol bod ffermwyr yn llygru ac yn dinistrio'r amgylchedd. Yma ar y fferm mae gennym agwedd ‘gofal hawdd’ o fugeilio ac agwedd gofal hawdd tuag at ofal y ddaear hefyd. Dim ond yr hyn y bydd y ddaear yn ei roi i ni y byddwn ni'n cymryd o'r ddaear ac nid yw hynny'n beth drwg.”

Mae deall y pridd, patrymau tywydd a thopograffeg yr un mor bwysig mewn ffermio â hwsmonaeth da byw. Er bod y daliad hwn yn cael ei ystyried yn fferm iseldir, yn 350 troedfedd, mae'r amgylchedd yn debycach i dirwedd mynydd gyda thir diffaith wedi'i orchuddio â brwyn ac ychydig o ddefaid. Mae hyn yn cyflwyno heriau i Phil gan ei fod eisiau sicrhau bod ei dir a'r anifeiliaid yn ffynnu. Er mwyn bwydo'r defaid, sy'n cael eu cadw yn yr awyr agored trwy gydol y flwyddyn, mae gorchudd da o borfa a phridd iach yn hanfodol. Mae'r gorchudd brwyn yn gwneud pethau'n anodd.

Mae'r naratif cynyddol negyddol ynghylch ffermio da byw a'i effaith bortreadol ar yr amgylchedd a newid yn yr hinsawdd wedi arwain at ffermwyr yng Nghymru i adrodd eu straeon ac i dynnu sylw at effaith cadarnhaol ffermio da byw.

Trwy ymgyrch Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) ‘Gwarcheidwaid Tir Cymru’, mae ffermwyr yn mynd i’r afael â honiadau camarweiniol gan amrywiol grwpiau am y rôl y mae ffermio da byw yn ei chwarae mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd a’r amgylchedd. 

Wrth lansio’r ymgyrch, dywedodd Dirprwy Lywydd UAC Ian Rickman: “Mae UAC wedi cydnabod yn gyson y bygythiad a gynrychiolir gan newid yn yr hinsawdd a’r angen i weithredu. Mae hyn yn amlwg o edrych yn ofalus ar ein maniffestos a'n dogfennau polisi a gyhoeddwyd dros yr ugain mlynedd diwethaf.

Mae arolwg ar gysylltedd digidol wedi dangos y bwlch enfawr rhwng ardaloedd trefol a rhai gwledig o ran mynediad i fand eang a’i sefydlogrwydd a derbyniad signalau ffonau symudol. 

Dangosodd yr arolwg, a gynhaliwyd gan Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliad y Merched-Cymru, Cymdeithas y Tirfeddianwyr, Undeb Amaethwyr Cymru, NFU Cymru a CFfI Cymru, fod mwy na 50% o’r ymatebwyr o ardal wledig yn teimlo nad oedd y rhyngrwyd yr oedd ganddynt fynediad iddo yn gyflym ac yn ddibynadwy.