Unwaith eto, mae Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) eisiau cydnabod unigolyn sydd wedi gwneud cyfraniad rhagorol i ddatblygiad y diwydiant llaeth ac sydd wedi dod yn rhan hanfodol o’r diwydiant yng Nghymru.

Er mwyn cydnabod y fath berson, mae’r Undeb yn chwilio am enwebiadau ar gyfer y wobr, Gwasanaeth Neilltuol i Ddiwydiant Llaeth Cymru UAC.  Cyhoeddir yr enillydd a chyflwynir y wobr yn y Ffair Aeaf Frenhinol Cymru eleni ar ddydd Llun 29ain o Dachwedd.

Mae’r ffermwr llaeth o Sir Fôn William Williams, sydd wedi bod yn amaethu un o ffermydd cyngor y sir am fwy na 30 mlynedd, yn dweud mai teuluoedd amaethyddol yw sylfaen ein cymunedau lleol, ac yn hanfodol wrth gynhyrchu bwyd cynaliadwy a hefyd er mwyn lliniaru newid hinsawdd. 

Ers yn ifanc mae William wedi gwirioni ar gynhyrchu llaeth, ac yn gofalu am ei fuches odro o 200 yng Nghlwch Dernog Bach, Llanddeusant, sy’n uned 400 erw o dir rhent ac 80 erw o dir a berchnogir yn breifat. “Cefais fy magu ar fferm laeth ac roedd fy nhad yn arfer godro 6 buwch. Fe’m hysbrydolwyd i gychwyn godro cyn gynted ag y medrwn,” meddai William. 

Cychwynnodd William gyda dim ond 25 o wartheg godro, gan ehangu’r fuches wrth i’r cwotâu llaeth ddirwyn i ben, ond er gwaetha’r cynnydd mewn niferoedd ar ei fferm, mae’n dweud ei bod mor gynaliadwy ag y medr fod. “Rwyf o’r farn bod ein dull ni o ffermio llaeth yn gynaliadwy iawn. Rydym wedi bod yn amaethu yn y ffordd hon ers mwy na 50 mlynedd. Mae gennym ni fwy o wartheg ar ein daliad bellach ond, mae’n bwysig cofio, ar un adeg roedd mwy o ffermydd yn y cyffiniau hyn, tua 10 ohonynt. Roedd gan bawb lefelau stoc is, gyda buches o tua 10-20 buwch. Mae’r ffermydd hynny bellach wedi’u huno yn unedau mwy o faint, felly mae gennym lai o ffermydd, ond yr un nifer o wartheg yn yr ardal, i’r un nifer o erwau.” 

Mae William yn bendant bod y newidiadau mewn amaethyddiaeth wedi cael effaith ar y gymuned leol. “All neb wneud bywoliaeth yn godro 20 o wartheg heddiw. Roedd yn rhaid i ni addasu ac mae hyn wedi newid cymunedau. Mae ysgolion wedi cau hefyd. Roedd 4 ysgol leol arfer bod yma, nawr 1 ysgol fawr sydd. Mae’r ffermydd llai o faint wedi mynd, yn debyg iawn i’r ysgolion bach. Mae’n drist mewn gwirionedd ac yn dangos mai ffermydd teuluol sy’n cadw cymunedau lleol yn fyw, yn ogystal â’n diwylliant a’r iaith Gymraeg,” meddai. 

Y Gogarth - mynydd calchfaen sy'n ymestyn 207 metr uwchben lefel y môr ac sy'n cael ei gydnabod fel Parc Gwledig, Ardal Cadwraeth Arbennig, Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig a rhan o'r arfordir treftadaeth. Gyda golygfeydd ar draws Môr Iwerddon ac Ynys Môn heb fod ymhell, does dim rhyfedd fod ei dirwedd garw yn denu dros 600,000 o ymwelwyr y flwyddyn.

Ond mae'r Gogarth yn fwy nag atyniad i dwristiaid yn unig. Mae'n gartref i’r bugail a thenant yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol Dan Jones, a 650 o ddefaid. Dan yw ceidwad Fferm Parc ers 5 mlynedd, ac mae'n gofalu nid yn unig am y 145 erw sydd wedi'u cynnwys gyda'r fferm, ond mae'n helpu i reoli cyfanswm o 900 erw, sydd â hawliau pori ar gyfer 416 o ddefaid ynghyd ag ŵyn.

Ganwyd Dan ar fferm deuluol fach yn Ynys Môn, ac wedi bod yn angerddol am ffermio erioed. “Roedd fy rhieni eisiau i mi wneud rhywbeth gwahanol ond roeddwn i wir eisiau ffermio. Es i goleg Llysfasi ac yna i Brifysgol Aberystwyth i astudio amaethyddiaeth. Roeddwn bob amser eisiau bod yn fos arnaf fy hun ac wrth fy modd yn gweithio gydag anifeiliaid, felly roedd hwn yn ddatblygiad naturiol iawn.” 

Mae Undeb Amaethwyr Cymru yn annog y rhai sy’n gwneud penderfyniadau a Llywodraethau i sicrhau bod gwasanaethau iechyd meddwl yn parhau i fod ar frig yr agenda, ar drothwy Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd (dydd Sul, 10 Hydref).

Nod ymgyrch Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd 2021 ‘Iechyd Meddwl mewn Byd Anghyfartal’, sy’n cael ei gynnal gan Ffederasiwn Iechyd Meddwl y Byd yw canolbwyntio ar y materion sy’n achosi anghydraddoldeb iechyd meddwl yn lleol ac yn fyd-eang.

Dywedodd Llywydd UAC, Glyn Roberts: “Rydym yn ffodus yng Nghymru ac yn ein cymunedau gwledig bod gennym gefnogaeth llawer o elusennau iechyd meddwl fel y DPJ Foundation, a bod ein ffermwyr a’n cymunedau gwledig yn medru troi atynt am help. Fodd bynnag, mae llawer o bobl â salwch meddwl yn parhau i beidio derbyn y driniaeth y mae ganddynt hawl iddo, ac yn haeddiannol ohono, ynghyd â'u teuluoedd a'u gofalwyr sy’n parhau i orfod dioddef stigma a gwahaniaethu.”

Bedair milltir i'r de o Fachynlleth, yn swatio yn nyffryn Dyfi ac ar gyrion mynyddoedd y Cambrian mae Fferm Cefn Coch, cartref Dr Joseph Hope. Mae'r fferm tua 200 i 250 metr uwchben lefel y môr ac mae'r tir yn codi i'r de a gallwch gerdded i gopa Pumlumon heb weld ffordd na thŷ.

Mae gan y fferm 40 erw o borfa a choetir sy'n llawn rhywogaethau, ac ar hyn o bryd mae Joe yn prynu 50 erw arall yn Ynyslas. Yn newydd-ddyfodiad, mae'n cadw buches fach o Wartheg yr Ucheldir, dim ond 12 sydd ganddo ar hyn o bryd. Mae’r 4 mochyn Saddleback x Baedd Gwyllt hefyd yn brysur yn clirio rhedyn a mieri er mwyn adfer y tir nôl ar gyfer pori.

Symudodd Joe i Gefn Coch ychydig dros 6 mlynedd yn ôl, gan adael bywyd yng Nghaeredin, a gyrfa yng Ngerddi Botaneg Frenhinol Caeredin lle bu’n gweithio fel cennegydd. I ddechrau, bu’n rhenti’r caeau i gymydog er mwyn pori defaid a gwartheg, a dim ond 3 blynedd yn ôl y prynodd ei wartheg cyntaf - 3 buwch a lloi. Roedd yn newid mawr ond gwirionodd ar fywyd amaethyddol.

“Roeddwn am gael fy nwylo'n fudr! Roedd gweithio yn y Gerddi Botaneg yn fraint wirioneddol ond yn waith deallol iawn. Roeddwn i eisiau gwneud yn hytrach nag arsylwi yn unig. Etifeddais arian o werthu fferm fy mam-gu yn Awstralia ac nid oeddwn am ei fuddsoddi mewn stociau a chyfranddaliadau. Mae gen i ddiddordeb maith mewn cadwraeth a chefn gwlad a des i yma i ofalu am yr hyn a oedd yn ymddangos i mi fel darn arbennig o dir. Ymhen amser, penderfynais mai'r ffordd orau o wneud hynny oedd trwy barhau i ffermio'n sensitif,” esboniodd Joe.

Cafodd Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) sgyrsiau cadarnhaol gyda’r Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James AS, gyda’r prif sylw ar blannu coed a phrynu tir Cymru at ddibenion gwrthbwyso carbon gan fusnesau o’r tu allan i Gymru.

Mae UAC wedi derbyn adroddiadau gan aelodau bron yn wythnosol bod ffermydd cyfan neu ddarnau o dir yn cael eu prynu gan unigolion a busnesau o'r tu allan i Gymru at ddibenion plannu coed er mwyn buddsoddi yn y farchnad garbon gynyddol neu wrthbwyso eu hallyriadau eu hunain yn hytrach na cheisio lleihau eu hôl troed carbon yn y lle cyntaf.

“Trafodwyd ein pryderon parhaol ynglŷn â’r mater hwn mewn cyfarfod diweddar o Gyngor yr Undeb. Roedd yr aelodau’n teimlo’n gryf y dylai Llywodraeth a Senedd Cymru gymryd camau brys i fynd i’r afael â’r mater hwn trwy ryw fath o fecanwaith rheoli,” meddai Llywydd UAC, Glyn Roberts.

Pwysleisiodd Llywydd yr Undeb ymhellach fod gwerthu carbon fel hyn yn peryglu tanseilio gallu ffermydd, amaethyddiaeth Cymru neu Gymru gyfan i ddod yn garbon niwtral. 

“Pan fydd darn o dir fferm yn cael ei werthu a’i blannu â choed nid yw bellach ar gael yn swyddogol i’r sector amaethyddol ar gyfer gwrthbwyso allyriadau, ac os bydd rhywun yn plannu coed ar dir Cymru ac yn gwerthu'r carbon y tu allan i Gymru, yna ar bapur mae hyn yn dal i gyfrannu at dargedau statudol fel y mae'n ymddangos yn Rhestr Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr Cymru - ond mewn gwirionedd mae'r math hwn o gyfrif carbon dwbl ond yn hwyluso cynhyrchu carbon gan fusnes y tu allan i Gymru, a thrwy hynny yn amddifadu busnesau Cymru o'r cyfle i ddefnyddio'r carbon hwnnw i wirioneddol wrthbwyso allyriadau Cymru.” meddai.

Dywedodd Mr Roberts ei fod yn croesawu cadarnhad y Gweinidog Julie James yn y cyfarfod bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r mater hwn ac yn edrych i mewn iddo, ac yn rhannu llawer o bryderon UAC.