Mae arolwg newydd, a gynhelir ar y cyd gan Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliad y Merched-Cymru, Cymdeithas Tir a Busnes Cefn Gwlad, Undeb Amaethwyr Cymru, NFU Cymru a Chlybiau Ffermwyr Ifanc Cymru, yn bwriadu edrych ar gyflwr presennol cysylltedd digidol yng Nghymru.

Yn dilyn yr arolwg a gynhaliwyd yn gynharach eleni, a dynnodd sylw at y ffaith bod mwy na 50% o’r ymatebwyr o ardal wledig yn teimlo nad oedd y rhyngrwyd yr oedd ganddynt fynediad iddo yn gyflym ac yn ddibynadwy, mae’r grŵp wedi cyfarfod â gwahanol randdeiliaid ac wedi cynnal gweminar i drafod y problemau ymhellach yn ystod y Sioe Frenhinol rithiol ym mis Gorffennaf 2021.

Bydd yr arolwg newydd yn ceisio edrych ar sut mae pobl yn teimlo am lefel y cyfathrebu sydd rhyngddynt a’u darparwr, gwerth cost y gwasanaeth ac yn edrych ymhellach ar y ffordd y bydd newidiadau arfaethedig i’r systemau cofnodi da byw ar-lein yn effeithio ar y gymuned ffermio.

Ychydig filltiroedd y tu allan i Raeadr Gwy, yng Nghanolbarth Cymru, yn swatio rhwng cwm Elan ac afon Gwy, mae fferm Nannerth Fawr, cartref Andre ac Alison Gallagher. Mae'r tŷ fferm un cae o lan yr afon sy’n 2 filltir ac mae'r tir yn ymestyn o'r afon i'r tir comin. Mae'n dir amrywiol ac mae'r fferm 200 erw yn cynnwys 103 erw o laswelltir, gan gynnwys ardaloedd gwlyptir, 62 erw o borfa goed, a 30 erw o goetir, mewn 9 cae ar wahân. Ar hyn o bryd mae'r cwpwl yn ffermio 200 o ddefaid, yn cadw ychydig o geffylau a dofednod, yn ogystal â geifr Boer ar gyfer cig.

Prynodd Andre ac Alison y fferm dros 30 mlynedd yn ôl, trwy dendr wedi'i selio. Heb unrhyw brofiad blaenorol o ffermio, roedd yn rhaid i’r cwpwl ddysgu wrth fynd ymlaen. Mae Alison yn cofio: “Roedd y fferm mewn cyflwr adfeiliedig pan gafodd ei brynu. Nid oeddem yn gwybod y byddem yn llwyddiannus tan y diwrnod y gwnaethom ei gymryd drosodd ac roedd yn dipyn o sioc wrth i wyna gychwyn y diwrnod canlynol yma ar y fferm. Cawsom ein plymio'n syth i wyna yn yr awyr agored ond llwyddwyd yn weddol dda rwy'n credu. Roedd yn help mawr i gael ffrindiau a chymdogion i gael cyngor a chefnogaeth ffermio.” 

Yn ogystal â gwella'r fferm ac adnewyddu adeiladau a thŷ'r fferm, mae'r cwpwl wedi gweithio i gynnal cynefinoedd amrywiol a chefnogi bioamrywiaeth ar y fferm. Pan brynon nhw'r fferm roedd llawer o goetir yno’n barod, ffensiwyd hwnnw i ffwrdd, yn ogystal â chreu coetir pellach dros y blynyddoedd. Felly gwarchodwyd y coetiroedd hynafol presennol, derw yn bennaf, ac yn 2013 plannodd y cwpwl hectar arall o rywogaethau brodorol ar lain fach o dir.

Yn 2014 plannwyd 3.5 hectar arall o rywogaethau brodorol ac amgylchynu rhywfaint o’r coetir derw presennol, a oedd gyda'i gilydd yn gyfanswm o 10 hectar. “Fe wnaethon ni adael llennyrch a llwybrau bach fel nad yw'r coetir yn rhy drwchus. Gyda'i gilydd, mae yna gyfanswm o 10,000 o goed. Rydyn ni hefyd wedi gwneud llawer o waith adfer gwrychoedd,” meddai Alison.

Yn swatio ym Mharc Cenedlaethol Eryri, ychydig filltiroedd o drefi hanesyddol Beddgelert a Phenrhyndeudraeth, mae Hafod y Llyn Isaf, fferm yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Mae'r daliad 110 erw yn gartref i Teleri Fielden a’i gŵr Ned Feesey, 100 o ddefaid ac 20 o wartheg.  Brwyn a dolydd gorlifdir sy'n llawn rhywogaethau yw'r tir yma’n bennaf, gan ei fod 3 metr yn unig uwchben lefel y môr. Ers talwm roedd yn rhan o'r aber, cyn i'r cob gael ei adeiladu ym Mhorthmadog.  Mae'r pridd yn dywodlyd ac yn cyflwyno rhai heriau i'r cwpwl ifanc.

A hwythau ddim o gefndir ffermio traddodiadol, roedd yn rhaid i Teleri a Ned brofi eu hunain i'w landlordiaid, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, i gael eu derbyn fel y tenant-ffermwyr yma. Trwy waith caled a phenderfyniad, mae'r cwpwl wedi sicrhau tenantiaeth busnes fferm 10 mlynedd. Cyn symud yma, roedd Teleri yn ffermio yn Llyndy Isaf yn Nantgwynant ar ysgoloriaeth rhwng yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol a'r CFfI. Roedd yn ysgoloriaeth am flwyddyn yn wreiddiol i helpu ffermwyr ifanc i gael troed ar yr ysgol ond arhosodd am 3 blynedd yn rhedeg y fferm fynydd 600 erw, yn cadw defaid Mynydd Cymreig, gwartheg Duon Cymreig ac yn gwneud llawer o waith cadwraeth.

Meddai Teleri: “Ni chefais i na Ned ein magu ar fferm felly roedd yn rhaid i ni ddod o hyd i naill ai tenantiaeth, cytundeb ffermio cyfran neu ddaliad cyngor, a diolch byth, daeth Hafod y Llyn ar gael yn ystod yr haf roeddwn i'n gadael Llyndy Isaf fel ysgolor y fferm yno. Gwnaethom gais amdano a mynd trwy broses ymgeisio hir ac yn y pen draw roeddem yn llwyddiannus. Fodd bynnag, mae'r ddau ohonom yn parhau i weithio oddi ar y fferm hefyd."

Mae’r sêl fendith ar gytundeb masnach â Seland Newydd yn dangos parodrwydd Llywodraeth y DU i danseilio ffermio a diogelwch cyflenwad bwyd y DU am gyfnewid o fuddion dibwys i’r economi, meddai Undeb Amaethwyr Cymru.

Wrth ymateb i’r cyhoeddiad ddydd Mercher (20 Hydref) bod cytundeb masnach rhwng y DU a Seland Newydd wedi’i gytuno mewn egwyddor dywedodd Llywydd UAC, Glyn Roberts: “Mae ffigurau Llywodraeth y DU ei hun yn dangos bod buddion economaidd y cytundeb yma'n fach iawn. Nid yw hynny'n syndod o ystyried bod poblogaeth Seland Newydd yn is na phoblogaeth yr Alban.

“Yn amlwg, Seland Newydd fydd yn elwa fwyaf o’r cytundeb yma gan ei bod yn caniatáu iddynt gynyddu eu hallforion bwyd i'r DU, gan gynrychioli bygythiad mawr i ffermwyr Cymru a Phrydain Fawr yn ogystal â diogelwch ein cyflenwad bwyd.”

Unwaith eto, mae Undeb Amaethwyr Cymru (UAC) eisiau cydnabod unigolyn sydd wedi gwneud cyfraniad rhagorol i ddatblygiad y diwydiant llaeth ac sydd wedi dod yn rhan hanfodol o’r diwydiant yng Nghymru.

Er mwyn cydnabod y fath berson, mae’r Undeb yn chwilio am enwebiadau ar gyfer y wobr, Gwasanaeth Neilltuol i Ddiwydiant Llaeth Cymru UAC.  Cyhoeddir yr enillydd a chyflwynir y wobr yn y Ffair Aeaf Frenhinol Cymru eleni ar ddydd Llun 29ain o Dachwedd.

Mae’r ffermwr llaeth o Sir Fôn William Williams, sydd wedi bod yn amaethu un o ffermydd cyngor y sir am fwy na 30 mlynedd, yn dweud mai teuluoedd amaethyddol yw sylfaen ein cymunedau lleol, ac yn hanfodol wrth gynhyrchu bwyd cynaliadwy a hefyd er mwyn lliniaru newid hinsawdd. 

Ers yn ifanc mae William wedi gwirioni ar gynhyrchu llaeth, ac yn gofalu am ei fuches odro o 200 yng Nghlwch Dernog Bach, Llanddeusant, sy’n uned 400 erw o dir rhent ac 80 erw o dir a berchnogir yn breifat. “Cefais fy magu ar fferm laeth ac roedd fy nhad yn arfer godro 6 buwch. Fe’m hysbrydolwyd i gychwyn godro cyn gynted ag y medrwn,” meddai William. 

Cychwynnodd William gyda dim ond 25 o wartheg godro, gan ehangu’r fuches wrth i’r cwotâu llaeth ddirwyn i ben, ond er gwaetha’r cynnydd mewn niferoedd ar ei fferm, mae’n dweud ei bod mor gynaliadwy ag y medr fod. “Rwyf o’r farn bod ein dull ni o ffermio llaeth yn gynaliadwy iawn. Rydym wedi bod yn amaethu yn y ffordd hon ers mwy na 50 mlynedd. Mae gennym ni fwy o wartheg ar ein daliad bellach ond, mae’n bwysig cofio, ar un adeg roedd mwy o ffermydd yn y cyffiniau hyn, tua 10 ohonynt. Roedd gan bawb lefelau stoc is, gyda buches o tua 10-20 buwch. Mae’r ffermydd hynny bellach wedi’u huno yn unedau mwy o faint, felly mae gennym lai o ffermydd, ond yr un nifer o wartheg yn yr ardal, i’r un nifer o erwau.” 

Mae William yn bendant bod y newidiadau mewn amaethyddiaeth wedi cael effaith ar y gymuned leol. “All neb wneud bywoliaeth yn godro 20 o wartheg heddiw. Roedd yn rhaid i ni addasu ac mae hyn wedi newid cymunedau. Mae ysgolion wedi cau hefyd. Roedd 4 ysgol leol arfer bod yma, nawr 1 ysgol fawr sydd. Mae’r ffermydd llai o faint wedi mynd, yn debyg iawn i’r ysgolion bach. Mae’n drist mewn gwirionedd ac yn dangos mai ffermydd teuluol sy’n cadw cymunedau lleol yn fyw, yn ogystal â’n diwylliant a’r iaith Gymraeg,” meddai.