Yn ein cyfweliad diweddaraf yn dathlu saith deg mlynedd o Undeb Amaethwyr Cymru, mae ein Pennaeth Cyfathrebu, Aled Morgan Hughes yn cyfweld â Mr Gareth Vaughan, Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru rhwng 2003 a 2011.

Beth oedd uchafbwynt eich cyfnod fel Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru?

Uchafbwynt mawr i mi yn bersonol oedd llwyddo i i sicrhau bod yr Undeb yn medru gwerthu yswiriant fel brocer. Dros y degawdau blaenorol roeddem yn asiant clwm, yn delio ag un cwmni yn unig, felly roedd yna gyfyngiadau. Roedd symud tuag at fod yn frocer yn golygu y gallem ddelio â mwy nag un cwmni yswiriant.

Nid oedd y newid hwn tuag at fod yn frocer bob amser yn hawdd - nid oedd pawb yn cytuno, ond wrth edrych yn ôl rwy'n meddwl ei fod wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Roedd yn caniatáu i ochr yswiriant yr Undeb dyfu o nerth i nerth, a chynyddu gweithgareddau a nodau’r Undeb. Gwn hefyd fod y newid tuag at frocer wedi’i groesawu hefyd gan swyddogion sirol ledled Cymru, a allai gynnig ystod ehangach o wasanaethau a phrisiau nad oedd yn bosib cynt.

Uchafbwynt arall i mi oedd croesawu’r Tywysog Siarl a Camilla i’r fferm yn Nolfor, Sir Drefaldwyn.  Cyrhaeddodd mewn hofrennydd a rhyfeddais at ei ddiddordeb a’i frwdfrydedd am faterion cefn gwlad.  Roedd ystod eang o aelodau Undeb Amaethwyr Cymru yn rhan o’r ymweliad, yn ogystal â phlant yr ysgol leol.  Roeddwn yn hynod o falch bod cyn Llywyddion Undeb Amaethwyr Cymru, H.R.M Hughes a Myrddin Evans wedi medru bod yn bresennol. Gwelodd Myrddin y siwrne o adref i Ddolfor yn bell, ond erbyn diwedd y dydd, roedd yn falch iawn ei bod wedi dod! 

Roeddwn wrth fy modd yn cwrdd â gwleidyddion hefyd.  Roeddwn yn ffodus iawn o gwrdd â dau o Brif Weinidogion Seland Newydd yn ystod fy nghyfnod; un yn y swyddfa yn Aberystwyth, a’r llall dros ginio yng Nghaerdydd cyn gêm rygbi lle trafodwyd masnach cig oen Cymru a Seland Newydd.  Derbyniais y gwahoddiad i’r cinio yna gan y Prif Weinidog Rhodri Morgan ac roedd cadw perthynas dda gyda gwleidyddion yn elfen allweddol o’r swydd.  Mae’n iawn i ddadlau weithiau, ond ar golled fyddem petai hynny’n digwydd yn rhy aml. 

Ar wahân i wleidyddion, roeddwn bob amser yn cael pleser mawr o gwrdd ag aelodau Undeb Amaethwyr Cymru hefyd, yn enwedig y rhai hŷn – roedd llawer ohonynt wedi wynebu amser caled gan yr NFU yn y blynyddoedd cynnar yn dilyn sefydlu’r Undeb.

Beth oedd uchafbwynt eich cyfnod fel Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru?

Roeddwn yn ffodus iawn i osgoi nifer fawr o sialensiau a wynebodd fy rhagflaenydd  Bob Parry - yn enwedig BSE a Clwy’r Traed a’r Genau.

Un o’r prif heriau o fy nghyfnod fel Llywydd sy’n aros yn y cof oedd colli’r taliadau Tir Mynydd. Yn flaenorol roedd y cynllun yn gweld ffermwyr yr ucheldir yn derbyn taliad i gynorthwyo gyda rheoli Ardaloedd Llai Ffafriol. Roedd dileu’r cynllun yn ergyd enfawr i nifer o ffermwyr – gan achosi teimladau cryf iawn o fewn y sector.

Roedd aelodau iau’r Undeb yn arbennig o amlwg yn yr ymgyrch i adfer y taliadau hyn – dwi’n cofio criw o Feirionnydd yn mynd lawr i Gaerdydd i brotestio. Yn y pen draw, ofer bu ein hymdrechion, ond credaf ei fod wedi rhoi cyfle i’r Undeb arddangos ein llais a’n teimladau cryf.

Yn eich barn chi, beth yw’r her fwyaf sy’n wynebu’r sector amaeth heddiw?

Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i deithio cryn dipyn dros y blynyddoedd, ac mae’r heriau sy’n wynebu ffermwyr yr un fath ar draws y Byd i gyd – gwleidyddion, y tywydd, a chyllid. 

Ar hyn o bryd, mae newidiadau Llywodraeth y DU i’r dreth etifeddiant yn amlwg yn bryder i lawer yn y diwydiant, ac mae mor hanfodol bwysig i ffermwyr feddwl am gynllunio ar gyfer olyniaeth. 

Fel rhywun a dreuliodd lawer o amser yn lobïo ym Mrwsel, rwy'n teimlo bod gadael yr Undeb Ewropeaidd yn gamgymeriad enfawr. Mae hyn wedi gwneud niwed enfawr i’r sector ffermio yng Nghymru, ac rwy’n teimlo na fyddwn yn gweld unrhyw fudd gwirioneddol nes inni ailedrych ar ein perthynas â’r UE – er ei bod yn annhebygol y byddwn yn dychwelyd fel aelodau llawn nawr.

Er gwaethaf yr heriau, rwy'n parhau i fod yn eithaf optimistaidd am ddyfodol y sector ffermio - ac wedi cael fy meirniadu yn y gorffennol am fod yn rhy bositif! Yn y pen draw, bydd pobl cyhyd ag y byddan nhw ar y ddaear yma angen bwyd o ansawdd da, ac yma yng Nghymru rydyn ni’n cynhyrchu’r bwyd a’r cynnyrch gorau oll.

Pam fod Undeb Amaethwyr Cymru yn bwysig?

Mae Undeb Amaethwyr Cymru yn hollbwysig. Mae cael mwy nag un undeb ffermio yma yng Nghymru yn caniatáu inni nid yn unig gadw llygad barcud ar ein gilydd ac anghenion y sector, ond mae hefyd yn sicrhau syniadau ffres hefyd. Nid oes gan yr un undeb fonopoli ar syniadau da, ac mae cael dwy undeb yn cynrychioli’r sector yma yng Nghymru yn sicr yn cryfhau ffermio yng Nghymru.

Dwi’n meddwl ei bod hi’n bwysig cofio hefyd, er bod Undeb Amaethwyr Cymru efallai wedi cynrychioli ffermydd llai yn draddodiadol, rydyn ni nawr yn llais i ffermydd mwy Cymru hefyd – ac yn wir mae nifer o ffermydd mawr yn chwarae rhan amlwg a phwysig yn yr Undeb.

Allwch chi gredu bod hi’n fis Mawrth yn barod? Mis sy’n arwyddocaol am nifer o resymau - mae’r dynion tywydd yn cyfeirio at y cyntaf o Fawrth fel y diwrnod cyntaf o wanwyn - gobeithio wir y bydd y tywydd yn fwy gwanwynol, a hynny i’r rhan fwyaf ohonom ni fydd yng nghanol y tymor wyna erbyn hyn.

Erbyn y byddwch chi’n darllen hwn, byddwn ond rhyw dair wythnos hyd nes bydd y clociau’n newid ac yn golygu diwrnodau hirach a thywydd gwell a mwy caredig - gobeithio! Ond mae yna ddiwrnod bach go arbennig arall yn digwydd ym mis Mawrth hefyd - diwrnod cyfan i ddathlu ni ferched!

Dethlir Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn flynyddol ar yr 8fed o Fawrth, mewn gwahanol ffyrdd ledled y byd er mwyn dathlu llwyddiannau menyw yn y byd gwleidyddol, gwyddonol, ariannol ayyb. Gallwn hefyd ychwanegu un maes arall i’r rhestr yma sef amaethyddiaeth, ac mae un fenyw o Sir Gaerfyrddin yn ysbrydoliaeth i ni gyd wrth brofi bod hi’n bosib cydbwyso gwahanol gyfrifoldebau a gwneud gwahaniaeth.

Mae Ann Davies yn wraig, mam, mam-gu, ffarmwraig, aelod gweithgar o Undeb Amaethwyr Cymru, yn Aelod Seneddol angerddol yn San Steffan ers 2024 ac wedi torri cwys newydd a chadarn i ferched ym myd amaeth.

Ar drothwy Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, cefais gyfle i holi Ann am ei phrofiad personol o sut mae’n gwneud gwahaniaeth, dyma Ann i egluro mwy: “Gyda Diwrnod Rhyngwladol y Merched yn cael ei ddathlu ar yr 8fed o Fawrth, mae’n bwysig cymryd eiliad i adlewyrchu a gwerthfawrogi cyfraniad menywod i’r diwydiant amaeth a thu hwnt,” eglura Ann. “Fel menywod, rydym yn aml yn cymryd sawl rôl ar yr un pryd, ac fel mam, mam-gu, ffarmwraig ac Aelod Seneddol dros Gaerfyrddin, rwy’n gwybod yn iawn pa mor bwysig yw’r gallu i gydbwyso gwahanol gyfrifoldebau.

“Mae bod yn fenyw mewn diwydiannau traddodiadol fel amaethyddiaeth a gwleidyddiaeth yn gofyn am wydnwch ac ymroddiad, ond mae hefyd yn cynnig cyfleoedd amhrisiadwy i wneud gwahaniaeth.

“O fod yn athrawes gerdd beripatetig i weithio yn San Steffan, mae fy nhaith wedi bod yn un o waith caled a dyfalbarhad. Fel Cadeirydd Cangen Sir Gâr Undeb Amaethwyr Cymru, rwyf wedi gweld menywod ar draws ein cymunedau’n cymryd eu lle wrth lunio dyfodol amaethyddiaeth. Rhaid i ni sicrhau bod lleisiau menywod o fewn y diwydiant yn cael eu clywed a’u bod yn derbyn yr adnoddau i lwyddo - boed hynny ar y fferm, mewn busnes, neu yn y Senedd.

“Mae’r diwydiant amaethyddol wedi denu cryn sylw yn y wasg yn ddiweddar, ac nid oes amheuaeth ei fod o dan bwysau. Gyda newidiadau i drethi etifeddiant, costau cynyddol a’r angen am fwy o gynaliadwyedd, mae’n hanfodol bod llais pob ffermwr - boed yn ddyn neu’n fenyw - yn cael ei glywed. Yn San Steffan, rwy’n parhau i bwyso am gefnogaeth i ffermydd teuluol Cymru, sy’n gweithredu nid yn unig fel asgwrn cefn ein cymunedau gwledig ond hefyd fel ceidwaid ein hiaith a’n diwylliant.

“Er gwaethaf y pwysau, mae fy ngwreiddiau’n fy nghadw’n gadarn. Mae amser ar y fferm gyda’r teulu, cinio dydd Sul gyda’r wyrion, a godro ar foreau pan nad wyf yn Llundain yn fy atgoffa i pwy ydw i. Mae merched ledled Cymru yn profi bob dydd eu bod yn gallu cydbwyso gwaith, teulu a bywyd cyhoeddus. Fy neges i unrhyw fenyw yw: peidiwch ag ofni cymryd eich lle. Mae gennym ni lais - gadewch i ni ei ddefnyddio.”

Mae stori Ann o glos y fferm i San Steffan yn un ddiddorol, yn ysbrydoliaeth ac uwchlaw popeth yn annog merched i fentro i feysydd traddodiadol ac i wneud gwahaniaeth.

Diolch Ann am eich ymroddiad, gwaith caled a’ch dyfalbarhad, ar yr aelwyd yn Sir Gaerfyrddin ac yn sicrhau bod yna gynrychiolaeth gadarn i fenywod ym myd amaeth a bod yna lais angerddol dros ffermwyr Cymru draw yn San Steffan.

Edrychwn ymlaen at weld mwy o ferched yn cynrychioli amaeth ar bob lefel!

Wrth i Undeb Amaethwyr Cymru ddathlu 70 mlynedd ers ei sefydlu yn 1955, ein Pennaeth Cyfathrebu, Aled Morgan Hughes, sy’n cyfweld rhai o ffigyrau amlycaf yr Undeb dros y degawdau, gan ddechrau gyda Mr Bob Parry, ein Llywydd rhwng 1991 a 2003.

1. Beth oedd uchafbwynt eich cyfnod fel Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru?

A minnau wedi bod yn Llywydd ar yr Undeb am dros ddegawd, mae yna lot fawr o uchafbwyntiau ac atgofion melys iawn.
Un o’r amlycaf, ac un enillodd gryn gyhoeddusrwydd ar y pryd, oedd cael ymweld gyda thair o ffermydd yn Sir Gaerfyrddin yng nghwmni Tywysog Cymru yng nghanol y 1990au. Dilynodd yr ymweliadau gyfarfod gyda’r Tywysog yn ei blasty yn Highgrove, ac rwy’n cofio derbyn galwad gan ei Ysgrifennydd i drefnu’r cyfarfodydd hyn - a hynny heb unrhyw sôn am yr NFU!

Y bwriad oedd iddo hedfan yn ei hofrennydd i Abertawe, ond oherwydd y niwl, bu’n rhaid iddo lanio yng Nghaerdydd yn lle - ac felly awr yn hwyr yn ein cyrraedd. Cynigiais wrtho os oedd am dorri un o’r ffermydd o’r rhestr ymweld, ond gwrthododd yn llwyr, gyda’r ymweliad i’r fferm olaf, Caws Cenarth, yn rhedeg drosodd o awr.

Aeth y tri ymweliad fferm yn dda iawn, ac rwy’n cofio ymweld gyda fferm Brian Walters, gyda gwraig Brian wedi paratoi bara brith ar gyfer yr ymweliad. Roedd hi’n amlwg fod y Tywysog yn chuffed iawn gyda’r bara brith - a’r mwynhad i’w weld ar ei wyneb yn glir! 

Atgof arall sy’n aros yn y cof yw cael ymweld ag Oman yn y Dwyrain Canol gyda Peter Davies yng nghanol y 1990au, a oedd hefyd yn fraint a phrofiad a hanner.

Uchafbwynt arall, oedd cael gwahoddiad i agoriad swyddogol y Cynulliad - a chael arwain dirprwyaeth allan o gyfarfod gyda’r Prif Weinidog newydd yn nyddiau cynnar y sefydliad yn dilyn penodiad llysieuwraig fel Gweinidog Amaeth - a hynny o foddhad i nifer o ffermwyr a oedd yn protestio tu allan!

2. Beth oedd yr her fwyaf i chi ei wynebu fel Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru?

Daeth yr heriau mwyaf fy Llywyddiaeth o argyfwng y BSE ac wrth gwrs clwy’ Traed ar Gennau yn 2001. O ran y clwy’ Traed ar Genau, dwi’n cofio glanio o awyren ym Mrwsel ar gyfer cyfarfod yno, gan dderbyn galwad i glywed bod y clwy’ wedi cyrraedd Ynys Môn - a hynny mewn lladd-dy yn y Gaerwen, rhyw 6 milltir a hanner o lle roeddwn i’n ffermio. Daeth hynny fel sioc fawr i mi.

Roedd hi’n amlwg yn gynnar iawn, nad oedd yna unrhyw gynlluniau na syniadau gan y Llywodraeth ar sut i daclo’r clwy’, ac roedd yno ddibyniaeth fawr ar yr FUW ac NFU i gynnig syniadau. 

Un o’r camau cyntaf wrth gwrs oedd sortio’r compensation i ffermwyr, a ddaeth yn weddol hawdd. Y broblem fwyaf oedd trefnu beth i wneud efo’r carcases. Ar y dechrau, yr arfer oedd i’w llosgi ar y fferm, a oedd yn beth digalon tu hwnt i’w weld. Dwi’n cofio gyrru nôl i’r gogledd o Gaerdydd un tro, a stopio ger Hereford, gan weld tannau yn llosgi ar hyd cefn gwlad. Roedd hynny’n her fawr, a llwyddwyd yn y pendraw i’w symud i ladd-dai.

Roedd yna gyfarfodydd bob yn ail ddiwrnod, a oedd yn straen hefyd. Dwi’n cofio un tro gyrru o Gaerdydd a nôl i’r gogledd, dim ond i dderbyn galwad yn Aberystwyth yn nodi fod angen i mi fynd i gyfarfod yn Llundain gyda Tony Blair y bore wedyn - felly doedd dim dewis ond troi nôl am Gaerdydd am y noson, a gadael yn gynnar y bore wedyn am Lundain. Roedd o’n gyfnod heriol tu hwnt yn ymarferol ac yn feddyliol.

Yn ymarferol hefyd, mae hi werth nodi, daeth datganoli a rhai heriau. Cyn datganoli, roedd nifer fawr o’r cyfarfodydd yn Llundain - rhyw 3 awr a hanner o adref yn Ynys Môn, ond wrth sefydlu’r Cynlluniad, a chyfarfodydd yng Nghaerdydd, roedd y daith dros 5 awr - a hynny ymhell cyn unrhyw sôn am gyfarfodydd Zoom!

3. Yn eich barn chi, beth yw’r her fwyaf sy’n wynebu’r sector amaeth heddiw?

Roeddwn yn Lywydd ar gyfnod digon helbulus, gyda lot o’r trafodaethau a chyfarfodydd yn ymwneud gyda thrin pobl a phersonoliaethau. Erbyn heddiw, mae yna gymaint mwy o bwyslais ar bolisi, ac a dweud y gwir, yn aml mae rhywun yn meddwl bod angen cefndir academaidd i allu delio’n llawn gyda’r holl bwyslais ar faterion y dydd erbyn hyn.

Yn fwy ymarferol o ran heriau i ffermio, mae’n amlwg bod costau rhedeg ffermydd yn uchel iawn yn y diwydiant erbyn hyn. Mae hyn yn faich mawr ar y diwydiant, gan gael effaith enfawr ar elw busnesau. Yn yr un modd, mae’r tywydd i’w weld yn fwyfwy o her hefyd. Fel ‘de ni wedi’i weld dros y misoedd ar flwyddyn ddiwethaf, mae yna gynnydd mewn tywydd eithafol a garw wedi bod, gan achosi problemau a chostau i ffermydd. 

4. Pam fod Undeb Amaethwyr Cymru yn bwysig?

Does dim dwywaith bod Undeb Amaethwyr Cymru mor bwysig nawr ag yr oedd o 70 mlynedd yn ôl, a nifer o’r achosion sylfaenodd yr Undeb yn parhau’n ganolog at ei bodolaeth. Heblaw am Undeb Amaethwyr Cymru fyddai ddim hanner cymaint o weithgareddau na diddordeb yn llais ein ffermydd bach yma yng Nghrymu. Dwi’n cofio mynychu sawl cyfarfod gyda’r NFU ar hyd fy ngyrfa fel Llywydd - gyda fy nghar bach innau digon tila i gymharu â rhai o gerbydau’r NFU!

Mae Undeb Amaethwyr Cymru yn parhau i fod yn llais i’r ffermwyr bach teuluol a braint oedd hi i fod yn Llywydd ar yr Undeb - a hynny’r 3ydd Llywydd o Sir Fôn hefyd. 

gan Ian Rickman, Llywydd UAC

Dechreuais fy ngholofn fis diwethaf drwy ddweud pa mor brysur oedd dechrau 2024, ac fel y gwyddom ni i gyd mae’r mis diwethaf wedi bod yr un mor brysur. Yn ystod y brotest ddiwedd Chwefror yng Nghaerdydd daeth ffermwyr o bob cwr o Gymru i’r Senedd i ddangos i’r gwleidyddion etholedig, yn ddi-flewyn-ar-dafod, cryfder y dicter a’r rhwystredigaeth yr ydym yn ei deimlo ar hyn o bryd.

Roedd yn enghraifft wych o’n cymunedau gwledig yn cydweithio i sicrhau bod y diwrnod yn llwyddiant ysgubol. Rydym yn ddiolchgar i’r trefnwyr am eu gwaith caled a’u hymdrechion, y busnesau lleol niferus, yn ogystal â’n swyddfeydd sirol UAC, a gefnogodd drwy drefnu bysus gyda phawb yn gweithio fel un i sicrhau mai hon oedd y brotest fwyaf a welwyd erioed o flaen y Senedd.

Roedd yn bleser edrych allan dros y dorf a gweld y placardiau niferus gyda’n logo FUW/UAC a diolch, nid yn unig i bawb a wnaeth yr ymdrech i gyrraedd Caerdydd y diwrnod hwnnw, ond hefyd i’r nifer oedd eisiau bod yno ond hefyd yn gorfod aros gartref ar y fferm ar un o adegau prysuraf y flwyddyn. Gwnaethom ein pwynt yn heddychlon a gydag urddas, gallwch weld rhai lluniau o’r brotest ar dudalennau 21 a 22.

Gobeithio bod Llywodraeth Cymru nawr yn sylweddoli bod angen newid mwy na ambell i beth bach yn yr SFS - mae angen inni weld newid sylweddol i wneud haen gyffredinol y cynllun yn wirioneddol hygyrch i holl ffermwyr Cymru.

Mae’r neges gan ffermwyr ar hyn o bryd yn glir, os yw’r cynllun yn parhau ar ei ffurf bresennol, yna mae llawer yn teimlo na allant ymuno â’r SFS, ac yn y sefyllfa honno nid oes neb yn ennill, rydym i gyd yn colli, yn enwedig ein cymunedau lleol a’r llu o fusnesau a swyddi sy’n dibynnu ar ein cymorth.

Ond nid yw popeth mor ddu â hynny, mae gennym gyfle nawr gyda newid wrth y llyw yn Llywodraeth Cymru. Edrychwn ymlaen at weithio gyda Vaughan Gething a Huw Irranca Davies, ac ni fydd ganddynt unrhyw amheuaeth ynghylch pryderon yr aelodau, nid yn unig ynghylch yr SFS ond hefyd TB a’r rheoliadau NVZ. Mae angen i ni ddod o hyd i ffordd ymlaen a gweld rhywfaint o newid ystyrlon - gweithredoedd nid geiriau.

Nid yn unig rydym wedi bod yn lleisio eich pryderon i Lywodraeth Cymru yng Nghaerdydd ond roedd mis Mawrth hefyd yn fis prysur gyda chynadleddau gwanwyn y pleidiau gwleidyddol yma yng Nghymru. Rydym wedi bod yn bresennol yn y tri, yn siarad ag aelodau a gwleidyddion y Ceidwadwyr, y Democratiaid Rhyddfrydol a Phlaid Cymru. Mae ein trafodaethau wedi cynnwys eich pryderon a thrwy weithio gyda’n cyfatebwyr yn NFU Cymru rydym wedi cyflwyno neges gref, unedig ar y tri mater allweddol hynny sef SFS, TB a NVZs.

Ymysg yr holl lobïo mae yna amser wedi bod ar gyfer rhywfaint o ffermio. Fel llawer ledled Cymru rydym yn brysur yn wyna yma yn y Gurnos, ac rwy’n ddiolchgar i fy ngwraig Helen a Sean, fy mhartner busnes ifanc, am ofalu am y defaid yn fy absenoldeb. Mae'r ddau yn fedrus ac yn effeithlon ac yn cael eu cefnogi gan ein bechgyn ar benwythnosau gyda Lily Annie, y myfyriwr milfeddygol, yma hefyd yn gweithio gyda ni. Mae’n wych cael y bobl ifanc o gwmpas, mae cenedlaethau’r dyfodol mor hanfodol i’n diwydiant gwych a’n cymunedau.

Wrth i mi ysgrifennu rydym dros hanner ffordd trwy’r wyna, felly gyda’r gwanwyn, a thywydd gwell, gobeithio, rownd y gornel, mae gweld y defaid a’u hŵyn allan yn y caeau bob amser yn gyfnod o optimistiaeth.

Mae’n rhaid i ni aros yn bositif, mae’r genhedlaeth nesaf yn dibynnu arnom ni ac rwy’n hollol benderfynol o beidio â’u siomi!