Gyda naws yr hydref yn yr aer a’r nosweithiau’n tynnu atynt gyda’r awr wedi newid, mae golygon pawb yn troi nawr tuag at baratoi am y gaeaf. Bydd nifer ohonom yn dechrau meddwl am ddod a’r gwartheg i mewn i’w cartrefi dros y gaeaf fel bod modd porthi mewn amgylchedd sych a chynnes a rhoi saib i rywfaint o’r tir dros y gaeaf.
Ond un defnydd poblogaidd o dir yn ddiweddar yw plannu pwmpenni sy’n cynnig oriau o hwyl i deuluoedd ar hyd a lled Cymru wrth ymweld â ffermydd er mwyn pigo pwmpen ar gyfer calan gaeaf.
gan Angharad Evans, Swyddog Cyfathrebu’r Iaith Gymraeg
Pan ofynnodd Aled y bòs i fi os oeddwn am ysgrifennu Cornel Clecs bach yn wahanol mis yma - roeddwn bach yn amheus o’i gynnig! Ond, ar ôl esboniad, roeddwn yn fwy na pharod i ymgymryd â’r dasg! Am un mis yn unig, rwy’n cael y cyfle i ganolbwyntio ar ddau beth sy’n agos iawn at fy nghalon - Undeb Amaethwyr Cymru sydd wedi bod yn rhan enfawr o’m mywyd ers dros 22 mlynedd, a’r Sioe Frenhinol, digwyddiad sydd wedi rhoi trip blynyddol i fi lan i Lanelwedd ers pan oeddem yn ferch fach, ac yn fwy diweddar fel cystadleuwr yn adran y defaid, diolch i’r ferch a’i defaid Jacob.
Gydag Undeb Amaethwyr Cymru yn dathlu’r 70 eleni, dyma Aled yn gofyn i fi edrych nôl ar ein presenoldeb yn y sioe dros y 7 degawd, felly dyma fi’n ymgymryd at y gwaith yn hapus iawn fy myd. Rwyf wedi treulio oriau yn edrych trwy hen rifynnau o Y Tir ac yn darllen am ein hanes yn y Sioe Fawr, ac mae’n anrhydedd mawr i fi allu rhannu ychydig o’r hyn sydd wedi dwyn fy sylw, felly dewch gyda fi ar daith weledol o Undeb Amaethwyr Cymru yn y Sioe Fawr!
Yn ogystal â’n harchif ni o bob rhifyn o Y Tir yn y Brif Swyddfa, mae Teulu’r Tir wedi bod yn gymorth amhrisiadwy er mwyn dysgu hanes cynnar Undeb Amaethwyr Cymru yn y Sioe Frenhinol. Mae’n debyg ein bod ni wedi bod a stondin ymhob sioe ers Y Rhyl ym 1956. Cynhaliwyd y sioe gyntaf ar safle Llanelwedd ym 1963, ac yna yn 1965, bwriad Undeb Amaethwyr Cymru a NEM, darparwyr yswiriant yr Undeb ar y pryd oedd adeiladu stondin parhaol ar faes y sioe, a hynny ar y gost o £4,000. Ym 1981, tyfodd y sioe i fod yn ddigwyddiad pedwar diwrnod a gyda hynny cafodd yr Undeb adeilad newydd gyda balconi yn edrych dros y prif gylch. Agorwyd yr adeilad yn swyddogol gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Nicholas Edwards, a dywedodd bod y pafiliwn parhaol yn deyrnged i ddycnwch Undeb Amaethwyr Cymru, ac yn ôl Llywydd yr Undeb ar y pryd, T Myrddin Evans, roedd y penderfyniad i godi adeilad parhaol yn Llanelwedd yn tanlinellu ymrwymiad Undeb Amaethwyr Cymru i’r Sioe Frenhinol.
Ac mae’r ymrwymiad yna wedi parhau a chryfau dros y degawdau wrth i’r Undeb gael presenoldeb cadarn yn ystod wythnos y sioe frenhinol. Mae’r pafiliwn hefyd yn gartref i swyddfa barhaol staff yr undeb a FUWIS, sy’n sicrhau’n cynrychiolaeth ar faes y sioe drwy’r flwyddyn.
Ond am un wythnos ym mis Gorffennaf bob blwyddyn daw’r pafiliwn yn fyw, ac yn ganolbwynt i amrywiol weithgareddau’r Undeb. Er bod yna newid mawr wedi bod i edrychiad yr adeilad dros y degawdau - o’r stondin pren i’r pafiliwn moethus heddiw - mae un peth wedi aros yr un peth - mae’r croeso tu fewn yr un mor gynnes. Pur anaml y cerddwch chi mewn i’r pafiliwn yn ystod wythnos y sioe frenhinol a’r lle’n wag. Yn law neu’n hindda, mae pawb yn heidio i mewn i’r pafiliwn am baned o de a chlonc, a dyna sawl awr wedi diflannu weithiau oherwydd bod yna gyfle i ddal lan gyda hen ffrindiau, a sŵn sgwrsio’n atseinio o gwmpas yr ystafell.
Yn ogystal â’r cymdeithasu, mae yna elfen arall hollbwysig o waith yr Undeb yn digwydd yn ystod y sioe wrth gwrs, gyda nifer fawr o gyfarfodydd, lobio a seminarau pwysig yn digwydd gyda ffigyrau dylanwadol iawn o fewn y byd amaethyddol. Diddorol oedd dod ar draws llun o’r diweddar a chyn Prif Weinidog y DU rhwng 1970 a 1974, Edward Heath ar stodin yn Undeb - prawf bod Undeb Amaethwyr Cymru wedi hen ennill ei phlwyf fel Undeb amaethyddol parchus ar lefel y DU yn gynnar iawn yn ei hanes. Ac mae’r traddodiad wedi parhau wrth i nifer helaeth o enwau dylanwadol y byd gwleidyddol fynychu cyfarfodydd ffurfiol gyda staff a swyddogion etholedig.
Ond heb os nac oni bai, y bobl sy’n creu Undeb Amaethwyr Cymru, ac mae hynny’n dangos yn glir yn ystod wythnos y sioe. Mae cenedlaethau o blant wedi dod trwy ddrysau’r pafiliwn dros y degawdau, ac erbyn heddiw, yr wyrion a’r gorwyrion sy’n ymweld â’r pafiliwn gyda’u teuluoedd nhw. Ni ellid sôn am bresenoldeb yr Undeb yn ystod y sioe heb gyfeirio at un cymeriad amlwg a hoffus iawn - Mr Meurig Voyle. Yn aelod parchus o staff ers 1961, am 53 o flynyddoedd Meurig oedd ffigwr cyfarwydd y pafiliwn, yn eistedd allan wrth y drws yn cyfarch pawb oedd yn dod mewn, a hynny yn rhinwedd ei swydd fel gofalwr y pafiliwn, a cyn hynny yn y babell ar faes y sioe. Bu farw’n 93 oed ym mis Medi 2018, a dyna’r unig sioe y methodd fynychu ers 1963 a hynny oherwydd salwch ei wraig ar y pryd - enghraifft wych o’i ymrwymiad mawr i Undeb Amaethwyr Cymru ac amaethyddiaeth. Mae ymwelwyr pafiliwn Undeb Amaethwyr Cymru yn sicr yn gweld eisiau cyfarch sionc Mr Voyle wrth y drws.
Digwyddiad pleserus sy’n digwydd bob nos Fercher yw derbyniad y Llywydd - cyfle i ymlacio ac i gymdeithasu mewn awyrgylch llawer llai ffurfiol na chyfarfodydd y dydd. Mae yna gyfle hefyd i gyflwyno sawl gwobr fewnol ac allanol i enillwyr teilwng dros ben, ac mae’r rhestr o enillwyr dros y blynyddoedd wedi bod yn nodedig iawn - pa enwau fydd yn ymuno a’r rhestr eleni? Caiff y cyfan ei ddatgelu yn ystod y sioe!
Croesawyd nifer o enwogion i’r pafiliwn yn ystod y degawdau, ac ymwelwyr sydd bob amser yn derbyn croeso cynnes yw chwaraewyr rygbi’r Scarlets, a hynny diolch i gysylltiadau gwerthfawr ein Rheolwr Cyllid, Wyn Lewis gyda’r tîm. Menter newydd sydd wedi profi’n llwyddiant ysgubol ers sawl blwyddyn bellach yw’n gigs, ac rydym wedi bod yn ffodus iawn o allu sicrhau perfformiadau gan y Welsh Whisperer, Bryn Fôn a Bwncath, ac mae’n hyfryd gweld y pafiliwn yn llawn canu a dawnsio.
Felly dyna ni! Cipolwg cyflym iawn ar ein presenoldeb yn ystod wythnos y sioe Frenhinol. Mae wedi bod yn amhosib medru sôn am bob gweithgaredd ac atgof dros y degawdau, ond gobeithio eich bod chi wedi cael rhywfaint o syniad o ba mor arbennig yw wythnos y sioe i ni fel Undeb. Wrth i ni ddathlu’r 70, mae’r un croeso ag erioed yn eich aros yn y sioe eleni, cofiwch ymunwch gyda ni yn y dathliadau - hebddoch chi ni fyddai hyn i gyd yn bosib - felly ymlaen at y 70 mlynedd nesaf o anturiaethau’r Undeb yn y sioe frenhinol!
gan Angharad Evans, Swyddog
Swyddog Cyfathrebu'r Iaith Gymraeg
Mae 2025 yn llawn cerrig milltir! Mae’r Undeb yn dathlu’r 70, ac mae un ffermwr o Feirionnydd yn dathlu 20 mlynedd fel cyflwynydd Ffermio, cyfres ffermio a chefn gwlad wythnosol S4C. Pa ffordd well o nodi’r garreg filltir hon, na cyflwyno Gwobr Goffa Bob Davies Undeb Amaethwyr Cymu i Alun Elidyr yn Sioe Frenhinol Cymru eleni.
Ychydig o ddiwrnodau wedi prysurdeb wythnos y sioe, cefais gyfle am sgwrs gyda Alun a rhoi cyfle iddo edrych nôl ar ei 20 mlynedd gyda Ffermio:-
“Nôl yn 1996, roeddwn i’n actor proffesiynol efo 17 mlynedd o brofiad, ac yn byw’n ddedwydd ym Mhenrhyncoch efo Catrin, a’n merch Elan, a oedd yn flwydd oed” meddai Alun. “Erbyn Chwefror ’97, ro’n i’n ffarmwr, yn dilyn marwolaeth ddisymwth fy nhad, Thomas Edwards, Caecoch. Feddylies i ddim yr adeg hynny, y byddai erfyniad gan Dai Jones, Llanilar ar derfyn arwerthiant gan Farmers Marts, Dolgellau, iddo gael dod acw i ffilmio rhaglen Cefn Gwlad, yn arwain at yrfa ugain mlynedd o hyd fel un o gyflwynwyr Ffermio.
Tipyn o ddraenen ymysg rhosod o’n i, gyda Iola Wyn, Mererid Wigley a Daloni Metcalfe fel cyd-gyflwynwyr! Gyda’r tair yn iau na mi ond gyda llawer mwy o brofiad, roedd gofyn dysgu’n sydyn a datblygu arddull bersonol. Fi oedd y boi ffeind oedd yn cael sgwrsio a busnesa ar fuarthau ffermydd, tra bod un neu’r llall o’r merched yn cael holi ambell wleidydd yn dwll am newid polisi amaeth. Weithiau, fodd bynnag, byddai’r ffiniau’n aneglur, fel pan es i gyda chriw o aelodau Undeb Amaethwyr Cymru Meirionnydd i’r brotest gyntaf erioed ar risiau’n Senedd newydd ym Mae Caerdydd, i wrthwynebu diddymu Tir Mynydd. Mewn trafodaeth yn swyddfa Carwyn Jones, oedd a chyfrifoldeb dros amaeth ar y pryd, roedd y ffaith mod i’n ffarmwr mynydd, ac yn gyflwynydd teledu’n ei ddrysu, ac fe glywes i wedyn fod cwestiynau wedi cael ei gofyn i S4C yn sgil hynny. Ond chware teg i sawl comisiynydd ein sianel genedlaethol ers hynny, mae nhw wedi bod yn gefnogol iawn o’r rhaglen drwy gydol f’amser arni.
Ac am anturiaethau dwi wedi’i profi! Bob un oherwydd bywiogrwydd ffermwyr Cymreig yn bell ag agos. Yn 2010, er enghraifft, teithio i Lydaw, ac wedyn Ynysoedd Erch, yn dilyn teuluoedd o Gymru oedd wedi mudo yno i chwilio am fywyd gwell. Wedyn, bod ddigon lwcus i gael mynd i’r Tonte de Mouton 2019, sef Pencampwriaeth y Gwellaif Aur, ger Limoges yn Ffrainc, pan goronwyd Richard Jones o Langollen yn Bencampwr Cneifio’r Byd! Profiad hollol wych, fel oedd dychwelyd i Ffrainc yn 2023 i weld buches Limousin Daf Mynach a’r teulu, a rhyfeddu mor ddewr oedden nhw’n codi pac ac ailddechrau gyda gwlad, iaith a chyfundrefn newydd…ond yng ngartre’r brid wrth gwrs !
A gartre yng Nghymru, mae’r croeso gwledig mor gynnes, fedra i ddim diolch digon i’n cyfranwyr, nhw ddylai gael eu gwobrwyo, am eu dycnwch wrth wynebu heriau, eu dyfeisgarwch wrth ddatrys problemau, yr hwsmonaeth ragorol a’r parodrwydd i ddweud eu hanes, ac am esbonio amaethu i’r gwylwyr. Fedra i ddim pwysleisio digon pa mor bwysig yw hynny. Adre yn Nghaecoch, mae llwybr Mari Jones yn croesi o fewn ugain llath i ddrws y tŷ, ac mae fy 6 ci defaid yn croesawu pob cerddwr, ac mae ‘na nifer, gan roi cyfle i mi gael sgwrs gyda’r ymwelwyr. Dwi wastad yn sôn am y defaid a’r gwartheg a natur ein tir, ond hefyd, wrth fynegi gobaith eu bod yn gwsmeriaid i mi, dwi’n dangos canlyniadau nawdd eu trethi, yn wrychoedd, waliau cerrig sychion a llynnoedd ag ati. Ac maent wastad with eu boddau.
A dyna beth yw golud Gwobr Bob Davies, a dwi’n ddiolchgar tu hwnt i’r Undeb am fy newis, sef cefnogi’r broses hollbwysig yna o bontio rhwng amaethwyr a’r cyhoedd, a cheisio sicrhau bod ni’n parchu’n gilydd. Mae newid mawr ar gerdded drwy’n byd amaeth ni, ac mae’n hollbwysig bod ni’n cyfathrebu’n safbwyntiau’n effeithiol a rhesymol. Mi oroeswn ni, fel bob tro arall, gan annog y genhedlaeth nesaf i ennill bywoliaeth ar y tir.”
Diolch Alun am dy gyfraniad amhrisiadwy i’n byd amaethyddol, yn ffermwr, aelod, llefarydd craf, cyfwynydd heb ei ail ac enillydd haeddiannol o’r wobr hon - ymlaen at yr 20 mlynedd nesaf ar Ffermio!
Eleni yn y Sioe Frenhinol bydd Undeb Amaethwyr Cymru yn nodi carreg filltir arwyddocaol wrth agor drysau ei pafiliwn i ddathlu 70 mlynedd ers ei sefydlu.
Wrth i'r Sioe Fawr agor ei giatiau yn Llanelwedd o Orffennaf 21ain hyd y 24ain, bydd Undeb Amaethwyr Cymru’n adlewyrchu ar ei hanes balch o hyrwyddo buddiannau ffermydd teuluol Cymru, gan hefyd lygadu’r heriau a'r cyfleoedd sy’n wynebu sector amaeth Cymru.
Saith degawd
Wedi'i sefydlu yn 1955, ganwyd Undeb Amaethwyr Cymru o'r gred bod angen llais annibynnol ac ymroddedig i ddiogelu buddiannau penodol ffermwyr Cymru. Ers hynny, mae’r undeb wedi mynd o nerth i nerth gan sicrhau cydnabyddiaeth ffurfiol gan y llywodraeth ym 1978 wrth weithio'n gyson i sicrhau hyfywedd economaidd a chynaliadwyedd ffermydd teuluol ledled Cymru.
Heddiw, mae egwyddorion sylfaenol yr Undeb am ffermydd teuluol ffyniannus a chynaliadwy yn parhau wrth wraidd gwaith yr Undeb wrth i ni wasanaethu a chefnogi miloedd o aelodau ledled Cymru.
Fel rhan o'r dathliadau, cynhelir trafodaeth banel arbennig ym mhafiliwn Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Mercher 23 Gorffennaf 2025 am 11:00. Dan gadeiryddiaeth y darlledwr adnabyddus Dei Tomos, bydd y panel yn dod ag amrywiaeth o wynebau cyfarwydd ynghyd i adlewyrchu ar saith degawd o fodolaeth yr Undeb. Bydd y digwyddiad yn trafod y newidiadau a'r heriau dros y blynyddoedd, gan hefyd fynd i’r afael â'r dirwedd newidiol sy'n wynebu dyfodol amaethyddiaeth Cymru.
Bydd tocynnau hefyd ar werth ar gyfer raffl pen-blwydd arbennig Undeb Amaethwyr Cymru, gyda chyfle i ennill ATV Honda TRX420 FE1 (Electric Shift) a helmed ddiogelwch gwerth dros £10,000. Mae tocynnau ar gael am bris bargen o £5 yr un a byddant ar werth ym mhafiliwn yr Undeb drwy gydol yr wythnos neu ar-lein. Bydd elw'r raffl yn mynd tuag at Ambiwlans Awyr Cymru.
Y Dyfodol
Yn ogystal â chyfle i fyfyrio ar hanes yr Undeb, bydd y Sioe hefyd yn rhoi pwyslais ar edrych ymlaen, gyda ffocws penodol ar fframweithiau ariannu ffermydd yn y dyfodol gan ofyn sut gellir cefnogi'r genhedlaeth nesaf o ffermwyr.
Gyda'r diwydiant yn aros yn eiddgar am weld y Cynllun Ffermio Cynaliadwy (SFS) terfynol, bydd sesiwn holi ac ateb ym mhafiliwn yr Undeb fore Llun am 11:00 gan roi cyfle i glywed ymateb Undeb Amaethwyr Cymru i’r Cynllun. Dan gadeiryddiaeth gohebydd Farmers Weekly, Anne Dunn, bydd Pennaeth Polisi Undeb Amaethwyr Cymru, Gareth Parry, yn cael cwmni Mark Alexander o Lywodraeth Cymru, gan roi cyfle i aelodau a'r cyhoedd ofyn cwestiynau ar ddyluniad a disgwyliadau'r Cynllun.
Bydd bore Mercher hefyd yn cynnig cipolwg ar gynlluniau ariannu eraill, gyda Undeb Amaethwyr Cymru hefyd yn cynnal trafodaeth yn canolbwyntio ar gynllun amaeth-amgylcheddol newydd Llywodraeth Cymru, Ffermio Bro, gyda thrafodaeth ar sut y gall gefnogi ffermwyr i gyd-weithio â natur mewn Parciau Cenedlaethol a Thirweddau Dynodedig yng Nghymru. Bydd cynrychiolwyr o Undeb Amaethwyr Cymru, tîm Ffermio Bro a Pharc Cenedlaethol Arfordir Penfro yn bresennol yn y drafodaeth am 9:30am ym mhafiliwn Undeb Amaethwyr Cymru fore Mercher.
Gan edrych tua'r dyfodol, bydd Undeb Amaethwyr Cymru yn lansio eu hadroddiad polisi 'Mandad i Ffermwyr y Dyfodol' ddydd Mawrth, gan amlinellu gweledigaeth yr Undeb i gynyddu'r cyfleoedd i ffermwyr ifanc a newydd-ddyfodiaid yng Nghymru. Bydd y ddogfen yn amlinellu gofynion allweddol i llywodraeth Cymru a'r DU, yn ogystal â'r gymuned ffermio ehangach, i feithrin y genhedlaeth nesaf o ffermwyr. Cynhelir y lansiad ym mhafiliwn Undeb Amaethwyr Cymru fore Mawrth am 11:15, a bydd yn rhoi cyfle i amrywiaeth o ffermwyr ifanc a newydd-ddyfodiaid rannu eu profiadau eu hunain, yn ogystal â mewnwelediad gan gynrychiolwyr o Glybiau Ffermwyr Ifanc Cymru a Chyswllt Ffermio.
Wrth wneud sylwadau cyn y Sioe, dywedodd Llywydd Undeb Amaethwyr Cymru, Ian Rickman:
“Heb os Y Sioe yw uchafbwynt calendr amaethyddol Cymru. Fedra i ddim aros i fod yn Llanelwedd unwaith eto eleni, yn sgwrsio ag aelodau, yn ymgysylltu â gwleidyddion a rhanddeiliaid, ac yn cael cyfle i gymryd rhan mewn trafodaethau sy’n canolbwyntio ar y newidiadau a’r heriau sy’n wynebu amaethyddiaeth Cymru.
“Gyda’r Undeb yn dathlu ein pen-blwydd yn 70 oed, mae’r Sioe eleni yn cynnig cyfle unigryw i edrych yn ôl ac ymlaen - gan goffáu ein sefydlu gyda digwyddiadau sy’n canolbwyntio ar ddyfodol ffermio Cymru.
“Bydd croeso cynnes i bawb yn ei pafiliwn drwy gydol yr wythnos. Rydym yn awyddus i siarad â phawb wrth i ni ddathlu ein llwyddiant o gynrychioli’r Gymru wledig dros y saith degawd diwethaf tra’n bwrw ein llygaid ymlaen at y 70 mlynedd nesaf o amaethyddiaeth yma yng Nghymru.”
Y tu hwnt i’r digwyddiadau a’r dathliadau cyffrous, bydd pafiliwn Undeb Amaethwyr Cymru yn gartref i lu o weithgaredd drwy gydol yr wythnos, gyda chroeso i aelodau a’r cyhoedd alw heibio am de, coffi a lluniaeth ysgafn.
Bydd Undeb Amaethwyr Cymru hefyd yn edrych ymlaen at werthu ysgytlaethau llaeth yn y Lle Llaeth, tra bydd cystadleuaeth 'enwi'r fuwch', cystadleuaeth godro buwch, a phrofiad ATV realiti rhithiol yn siŵr o ddifyrru’rteulu cyfan. I'r rhai sy'n mwynhau cerddoriaeth fyw, bydd y grŵp poblogaidd Bwncath yn dychwelyd i'r pafiliwn am gig nos Fawrth. Mae tocynnau ar gael yn fuan.
